| سفرنامه های حج در ادب فارسی | ادبیات سفرنامه نویسی در دورهٔ قاجاریه به شکل چشمگیری رشد کرد. از دلایل مهم آن توجه اندیشوران این عهد به سفرنامه هایی بود که به زبانهای اروپایی نوشته شده و به دست آنها می رسید. البته سفرنامه نویسی در کشورهای اسلامی رواج مختصری داشته است اما آنچه به طور مستقیم در این دوره نقش داشته، سفرنامه نویسی اروپاییها بوده است. شمار زیادی از این سفرنامه ها به دستور ناصرالدین شاه و دیگر درباریان ترجمه شده که نسخه هایی از آنها در فهرست نسخه های خطی کتابخانهٔ ملی ایران و کتابخانه های دیگر موجود است. به دنبال این امر است که خود شاه و دیگر درباریان، در طی مسافرتهای خود، اقدام به نوشتن سفرنامه کرده اند. تفاوتی که وجود دارد آن است که عمدهٔ این سفرنامه ها، بنا به شغل اساسی آنها، مربوط تفریحات، خوردن قهوه و کشیدن غلیان و ذکر احترامات دیگران به آنها و ... از این قبیل است. با این حال گاه و بیگاه، مطالب فرهنگی، اجتماعی و تاریخی نیز در آنها وجود دارد که ضرورت طبع آنها را ایجاب می کند. نگاهی به سفرنامهٔ ناصرالدین شاه به اروپا یا سفرنامهٔ عضدالملک به عتبات نشانگر همین رویه است.
یکی از زمینه های سفرنامه نویسی این دوره مربوط به سفرهای حج است و از مشهورترین آنها، باید از سفرنامهٔ فرهاد میرزا و نایب الصدر و مخبرالسلطنه یاد کرد. در این نوشتار کوشش شده که مهمترین سفرنامه های حج در دوره قاجار فهرست وار ارائه شود.
مشهورترین و معتبرترین سفرنامه های حج در ادب فارسی طی عصر قاجاریه به قرار زیر هستند:
۱- سفرنامهٔ منظوم زوجهٔ میرزا خلیل در قرن دوازدهم، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه، ج ۹، ص ۱۴۱۹ ش ۲۵۹۱؛ برگ ۷۷۹ - ۷۶۴.
۲ - سفرنامه مکه، ضیاء الدین قاری در سال ۱۱۲۹ (منزوی ۴۰۳۱) تنها یک صفحه است.
۳- مسیر الحرمین یا حالات الحرمین، مولوی رفیع الدین بن فریدالدین مرادآبادی هندی (منزوی ۳۹۹۹)
۴- تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت العتیق، برلین ۴۵۴
5 - سفرنامهٔ مکه، محمد ولی میرزا، ۱۲۶۱ یا ۱۲۶۰ در « به سوی ام القری» چاپ شده است.
۶- سفرنامهٔ مکه، محمد علی فراهانی در سال ۱۲۶۳، کتابخانه مجلس، ش 2310
۷- سفرنامهٔ مکه، علی خان حاجب الدوله در سال ۱۲۶۳ یا ۱۲۸۵
۸ - دلیل الزائرین، عبدالعلی ادیب الممالک، در سال ۱۲۷۲
۹- سفرنامهٔ عتبات و مکه، از سیف الدوله در سال ۱۲۷۹
۱۰ - سفرنامهٔ مکه، میرزا علی خان اعتمادالسلطنه در سال ۱۲۸۵، آستان قدس رضوی 4125
۱۱- سفرنامهٔ مکه، اهداء به ناصرالدین شاه، به سال ۱۲۸۸
۱۲ - الوجیزه فی تعریف المدینه، محمد ميرزا مهندس ، دروپه سوی ام القری ، چې شده است.
۱۳ - سفرنامهٔ مکه، محمدرضا بن عبد الجليل حسنی سال حسینی طباطبایی تبریزی، در۱۲۹۶ (ملک، شی ۲۳۵۷)
۱۴- سفرنامهٔ مکه، شاهزاده خانم معتمدالدوله فرهاد میرزا همسر نصیرالدوله در سال ۱۲۹۷، کتابخانه شماره 2 مجلس، ش ۱۲۲۵ (فهرست، ج ۲، ص ۱۷۲).
15 - دلیل الانام فی سبیل زیارت بیت الله الحرام، سلطان مراد میرزا حسام السلطنه در سال 1297
16 - سفرنامهٔ مکه، عبد الحسین خان افشار در سال 1299
۱۷ - سفرنامهٔ مکه، حاج میرزا ابراهیم مشتری طوسی حسام الشعراء، در سال ۱۳۰۰، آستان قدس رضوی ۵۱۱:۷ (به نقل از فهرست ملک)
۱۸ - تحفة الحرمین، نایب الصدر در سال ۱۳۰۵
۱۹ - سفرنامهٔ مکه، محمد حسین بن حاجی میرزا عبدالصمد قاضی رضوی همدانی در سال ۱۳۰۷ (منزوی ۴۰۳۰)
۲۰ - سفرنامهٔ مکه و مدینه و کربلا، از ۲۵ رمضان ۱۳۰۹ تا روز یکشنبه ۹ صفر، کتابخانه امام جمعه کرمان، ش ۳۹۳
۲۱ - سفرنامهٔ حجاز، محمد حسین شهرستانی، ذریعه ج 12 ص 196
۲۲ - سفرنامهٔ مکه،در سال ۱۳۱۹ آشنای با چند نسخهٔ خطی، ص ۱۰۵
23 - سفرنامهٔ مکه، مدیرالدوله، در سال ۱۳۲۱ - ۱۳۲۲، ملک، ش ۳۸۹۹
۲۴ - سفرنامهٔ مکه، میرزا داود وزیر وظائف، در سال ۱۳۲۴، آستان قدس رضوی ش ۶۵۶۲
۲۵ - سفرنامهٔ مکه، لطفعلی اعلایی، آستان قدس، ش 4243
۲۶- سفرنامهٔ مکه، اهداء به ناصرالدین شاه، به سال ۱۲۹۷، ملی شل ۸۶۵ ف
27 - منازل بین اصفهان و مکه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه فرهنگستان باکو
۲۸- منازل الحج، بند علی بن خیراتعلی در سال ۱۲۱۲
۲۹ - فتوح الحرمین، محیی لاری، قرن دهم، این اثر سفرنامه ای منظوم است . (قم ۱۳۷۳) .
30 - سفرنامهٔ مکه، محمدحسين فراهانی، هر سال ۱۳۰۳، ملی ۵۷۳
۳۱- سفرنامهٔ حج، آیة الله طالقانی
32 - خسی در میقات، جلال آل احمد
۳۳- سفرنامهٔ حج، آیت الله صافی گلپایگانی
۳۴- سفرنامهٔ مکه، میرزا علی اصفهانی، در سال ۱۳۳۱، در (به سوی ام القری).
۳۵- سفرنامهٔ مکه،در سال ۱۳۱۶، بنا به یادداشت فهرست نویس، نویسنده یکی از درباریان بوده است. کتابخانه آیت الله مرعشی، شی ۶۳۸۸
۳۶- سفرنامهٔ مکه، سید محمد تاجر طهرانی، در سال ۱۳۱۷. کتابخانه آیت الله مرعشی شی ۹۰۰۸.
۳۷- سفرنامهٔ مکه، مخبرالسلطنه مهدی قلی هدایت.
۳۸- سفرنامهٔ مکه، امین الدوله علی بن مجدالملک (م ۱۳۲۲)
۳۹ - سفرنامهٔ مکه، شیخ میرزا علی صدرالذاکرین تفرشی طهرانی، در دو جلد.
40 - هدایة السبیل و کفایة الدلیل، معتمدالدوله فرهاد میرزا(م ۱۳۰۵)، به کوشش مجدد طباطبایی
41 - سفر نامهٔ حج البیت، مولی ابراهیم بن درویش محمد الکازرونی
۴۲ - سفرنامه حج و راهنمای حجاج، حسین ذوالقدر شجاعی.
43 - سفرنامهٔ مکه، محمد بن اسماعیل الشهیر به قیری در سال 1247
44 – بزم غریب، محمدعلی بن محمد رضی بروجردی در سال 1262، (یادداشتهای استاد عبدالعزیز طباطبایی از کتابخانه علامهٔ طباطبایی شیراز )
۴۵ - انیس الحجاج، صفی فرزند ولی، در سال ۱۰۸۷
۴۶ - سفرنامهٔ مکه، میرزا جلایر، در زمان محمدشاه
۴۷ - سفر نامهٔ ححاز، هدایت علی بن شیخ فضل علی ، سفری که همراه حضرت مولانا اسحاق به حجاز و مکه و مدینه از راه کشتی کرده است، از غره ربیع الاول ۱۳۳۰، (فهرست مشترک پاکستان، ج ۱۰، ص ۶۲)
۴۸ - منهاج السعادات، سفرنامه حج، حکیم غلام محمد دهلوی، (فهرست مشترک پاکستان، ج ۱۰، ص ۶۲)
49 – سفرنامه حج، پادشاه خواجه بن رحمت الله خواجه متخلص به ندیم، در سال ۱۲۹۸، (فهرست مشترک پاکستان، ج ۱۰، ص ۶۶)
۵۰ - سفرنامهٔ حج، محمد حسن جان هندی، در سال ۱۳۲۱، (فهرست مشترک پاکستان، ج ۱۰، ص ۶۷)
۵۱ - تحفة العراقین، سفرنامه مانند خاقانی شروانی، انشاء بعد از ۵۵۱
۵۲ - تاریخ کعبه، محمد معصوم بن محمد صالح دماوندی در قرن یازدهم از بند سورت هند تا مدینه
۵۳- حجازیه، ابوالاشرف محمد یزدی متوفای سال 762
رساله های فارسی در جغرافیای حرمین شریفین
در اینجا به معرفی برخی از رساله های فارسی در باره حرمین می‌پردازیم. طبیعی است که منظورمان آثار کهن است.
54 – کعبه در سال 1039
55 - توصیف مدینه، سید اسماعیل مرندی، در سال 1255،(در مجله میقات چاپ شده است)
۵۶ - ترجمهٔ فضایل مکه، حسن بصری، از این اثر نسخ فراوانی در دست است(فهرست مشترک پاکستان، ج 10، ص 43) .
۵۷ - مکه، مبارک علی هندی، دربارهٔ درازا و پهنای خانهٔ کعبه از گذشته تا وضعیت کنونی، (نستعلیق ۱۲۴۰) (فهرست مشترک، ج " ۱، ص ۴۴)
۵۸ - مکه، از این کتاب نسخه های متعددی در فهرست مشترک پاکستان (ج 10 ص ۴۵) معرفی شده است .
59 - احوالات مکه، خواجه محمد پارسا (م ۸۲۲)
60 – الرساله المبارکه، حاجی عبدالرحمان سمرقندی
۶۱ - تعریف الحرمین، از محمود بن محمد، نگاشتهٔ ۹۹۱ (فهرست مشترک، ج ۱۰، ص ۱۵)
۶۲ - زاد السفینه فی احوال المدینه، نگاشتهٔ ۱۱۳۳ (فهرست مشترک، ج ۱۰، ص ۲۶)
۶۳ - مکه، تألیف در سال 1060 (فهرست مشترک، ج 10، ص ۲۳)
64 – جذب القلوب الی دیار المحبوب، ترجمه خلاصه الوفا،(فهرست مشترک، ج ۱۰، ص ۱۷)
65 - اخبار حسینیه در اخبار مدینه، ترجمهٔ خلاصة الوفاء در سال ۹۶۹، (فهرست مشترک، ج 10 ص 11)
۶۶ - مساحت کعبه، منزوی (ص ۳۹۸۲) با این عنوان دو رساله منتشر شده است.
67 – رساله در احوال مکهٔ معظمه و مدینهٔ مشرفه، آقا محمدعلی کرمانشاهی،
مرآت الاحوال، ج ۱، صص ۱۳۵، ۱۴۹. بنا به آنچه فرزند وی گفته آقامحمدعلی دو رساله در تاریخ الحرمین داشته است. منبع:سفرنامه مکه، حسام السلطنه، به کوشش رسول جعفریان، ص 16 تا 22 | این مطلب تاکنون 10552 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|