تأثير كاربرد عام اسناد در تصحيح قضاوت مورخ
در تاريخ‌نگاري معاصر اسناد مي‌تواند دو نوع كاربرد «خاص» و «عام» داشته باشد. كاربرد خاص اسناد بدين صورت است كه براي روشن‌ كردن و تبيين بهتر يك حادثه تاريخي خاص اسناد مربوط به آن گرد‌آوري و تنظيم شود. در ايران حوادث مختلفي اتفاق افتاده كه براي روشنگري در مورد آن حوادث تاكنون مجموعه اسناد متعددي منتشر شده است كه از جمله مي‌‌توان به انقلاب مشروطه، استبداد صغير، مهاجرت، كودتاي سوم اسفند، تغيير سلطنت، كشف حجاب، اتحاد لباس، تجديد نظر در امتياز دارسي، اشغال ايران در سوم شهريور 1320، تخليه ايران، نفت شمال، ترور محمد‌رضا پهلوي در سال 1327، ملي شدن صنعت نفت، قيام سي‌ تير 1331، حادثه 9 اسفند 1331، كودتاي 28 مرداد 1332، قيام 15 خرداد، ترور محمد‌رضا پهلوي در سال 1344، و... اشاره كرد. محقق مي‌تواند به مراكز متعددي براي جمع‌آوري اسناد راجع به هر يك از موضوعات فوق رجوع نمايد و قطعاً با حجم زيادي از اسناد روبرو خواهد شد. همچنين راجع به رجال سياسي نيز مي‌توان اسنادي جمع‌آوري و منتشر كرد.
اين نوع بهره‌گيري از اسناد تاريخي تاكنون در ايران بوده است و اغلب محققين ايفاي چنين نقشي از اسناد را انتظار دارند. كاربرد خاص اسناد ضمن اين كه مزاياي متعددي بر آن مترتب است اما مي‌تواند بعضاً نقشي گمراه كننده داشته باشد و يا اين كه مي‌توان اين اسناد را به صورت نفي و اثبات و رد و قبول مورد استفاده قرار داد. في‌المثل اگر قصد آن باشد كه شخص مورد تعرض قرار گيرد مي‌توان اسنادي عليه او تهيه نمود و يا جعل كرد. همچنين مي‌توان از ميان مجموعه‌اي از اسناد راجع به يك شخص، اسناد مثبت را گزينش كرد و مورد استناد قرار داد. به طور مثال مي‌توان هم عليه مصدق سند آورد و هم له او.
علاوه بر اين نقص ديگري كه اين نوع كاربرد اسناد دارد اين است كه اگر اقتضاي زمان مورد توجه محقق واقع نگردد و يا تغيير شرايط زمان مرود توجه واقع نشود اسناد مي‌تواند نقشي گمراه‌كننده داشته باشد. به عنوان مثال، امام‌خميني در ابتداي مبارزات سياسي خود گاهگاهي كه «دولت‌ها» را مقصر در مسائل سياسي كشور مي‌دانستند از محمد‌رضا پهلوي به عنوان «اعليحضرت همايوني» ياد مي‌كردند اما زماني براي ايشان يقين حاصل شد كه محمدرضا پهلوي خود سرچشمه فتنه است مستقيماً وي را مورد خطاب و عتاب قرار دادند و گفتند: «عبرت بگير، عبرت از پدرت بگير، اگر ديكته مي‌كنند و... حال اگر پژوهشگري تنها يكي از اعلاميه‌هاي امام را كه در آن از محمد‌رضا پهلوي به عنوان اعليحضرت همايوني ياد شده است مورد استناد قرار دهد و حكم آن را بر سرتاسر دوران مبارزات امام تسري دهد نتيجه درستي از اين كار حاصل نخواهد شد.
كاربرد عام اسناد كه اين مقاله در پي توجه دادن به آن است كمتر مورد توجه قرار گرفته است و محققين تاكنون به اين سبك و سياق اسناد تاريخي را مورد استناد قرار نداده‌اند. براي اثبات اهميت كاربرد عام اسناد بايستي ابتدا به رايانه‌اي شدن اغلب مراكز اسنادي كشور اشاره كرد و گفت كه اين امر محقق را در جمع‌آوري اسناد كمك فراواني مي‌كند و به ويژه رايانه‌اي شدن اطلاعات اسنادي، در مورد كاربرد عام اسناد مفيد مي‌باشد.
كاربرد عام اسناد بدين صورت است كه يك موضوع خاص تاريخي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي انتخاب مي‌شود و اسناد مربوط به آن موضوع جمع‌آوري مي‌گردد. پس از آن، اسناد گردآوري شده به ترتيب تاريخي تنظيم مي‌شود. وقتي كه اسناد بدين طريق گردآوري، تنظيم و تدوين گرديد خواه‌ناخواه يك دوره طولاني را در بر مي‌گيرد. تنظيم اسناد بدين سبك كلياتي از آن موضوع به دست مي‌دهد كه جايگاه خود اهميت فراواني دارد. به طور نمونه، محققي اسناد مربوط به خشكسالي در ايران را جمع‌آوري مي‌كند. اين محقق به مراكز مختلف اسنادي كشور رجوع كرده و با مدخل‌هاي مربوط به موضوع، اسناد مورد نياز خود را جستجو مي‌كند. مسلماً اسناد هر يك از مراكز اسنادي فوق ويژگي خاص دارد يا احياناً اگر اسناد هر يك از مراكز فوق نقصي داشته باشد بعد از آن در برابر ديگر اسناد قرار گيرد آن نقص مرتفع مي‌گردد.
ادامه مطلب...