| نقبی به قدمت راه‌آهن ایران |  در داخل محوطه سازمان بنادر و دریانوردی انزلی، لکوموتیوی بر روی ریل قرار دارد که از آن به عنوان نمادی از اولین راه آهن ایران یاد می‌شود. تاریخ درج شده بر روی این لکوموتیو که زمان ساخت آن را نشان می‌دهد ۱۸۴۸ میلادی است. این تاریخ مربوط است به اولین سال حکومت ناصرالدین شاه قاجار و چون روز یا ماه تولید لکوموتیو بر روی آن دیده نمی‌شود، به درستی مشخص نیست که قبل از شروع سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده یا در همان سال. به هر حال اگر همان تاریخ ۱۸۴۸ را مد نظر قرار دهیم، باید بگوییم از عمر تاسیس راه آهن در ایران چیزی حدود ۱۷۴ سال می‌گذرد و گزارش‌هایی که اصرار دارند ابتکار این اقدام را به حساب رضاشاه بگذارند صحت ندارد.
سالهاست که شایعه‌ای قدرتمند ولی بدون سند در فضای رسانه‌ای ایران جریان دارد که ساخته شدن نخستین راه‌آهن ایران را به دوره رضاخان منتسب می‌کند. در حالی که بررسی تاریخچه خط آهن در ایران نشان می‌دهد که از حدود یک قرن قبل از ظهور پدیده رضاخان در تاریخ، ایران صاحب خط آهن بوده و نسبت دادن ساخت نخستین خط آهن به رضاخان پهلوی تنها برای افسانه‌سازی از وی انجام شده و هیاهویی ژورنالیستی بیش نیست.
نخستین لکوموتیو بر روی ریل راه آهن ایران همانطور که گفته شد در 1848 ساخته شد که بندرانزلی را به پیربازار رشت وصل می‌کرد. ۱۲ کیلومتر از این خط تا اواسط دوره پهلوی اول فعال بوده است. این لکوموتیو میراث صنعتی مهمی محسوب می‌شود. زیرا اولین و قدیمی‌ترین راه آهن ایران است. شاهان قاجار نیز به اروپا زیاد سفر می‌کردند و برای همین با دیدن ریل راه آهن تمایل به استفاده از آن و ساخت ریل در ایران را نشان دادند. در واقع احداث راه‌آهن از طرح‌هایی بود که ناصرالدین‌شاه بعد سفرش به اروپا به آن علاقه‌مند شد و تلاش کرد که آن را در ایران اجرا کند.
انتخاب گیلان هم در آن زمان برای کشیدن نخستین ریل راه آهن گزینه بیراهی نبوده است، زیرا گیلان در زمان قاجار از مهم‌ترین مراکز تجاری ایران محسوب می‌شده و در مسیر مبادلات تجارت شمال به اروپا به «دروازه اروپا» معروف بوده است. به ویژه اینکه در عصر قاجار روابط بازرگانی ایران و روسیه گسترش پیدا کرده بود، برای همین ایجاد خط راه آهن رشت - پیربازار ضرورت داشت. از طرفی در بندر پیربازار انبارهای بزرگی برای نگهداری و ترخیص کالاهایی بود که از روسیه وارد می‌شد. بنابراین این راه آهن به واردات و صادرات ایران و روسیه از راه زمینی سرعت بخشید.
کمپانی روسی خوشتاریا راه‌آهن رشت - پیربازار را دایر کرد و به این ترتیب رشت به انزلی مرتبط شد. قبل از احداث راه آهن تردد از رشت به انزلی سخت بود. انتقال کالاها هم توسط قایق‌های باری و رودخانه انجام می‌شد که مقرون به‌صرفه نبود و زمانبر هم بود. ایستگاه راه‌آهن رشت - پیربازار، در ابتدای خیابان سعدی بود که از امتداد خیابان سعدی عبور می‌کرد. راه آهن از بغل پل بوسار به سمت خمسه‌بازار می‌رفت. از آن‌جا به پیله‌ملا، لیلکی رچان، فخب، کماکل، تخت‌پل، درازراشی، رجب‌آباد و پیربازار عبور می‌کرد. همین مسیر را خط ماشین دودی می‌گفتند. همچنین احداث این راه‌آهن سبب رونق برخی محله‌های رشت مانند محله باقرآباد نیز شد. این محله در گذشته راسته سازندگان کالسکه و گاری بود. گفته می‌شود راننده ترن هم شخصی به نام علی بهرام پور بود که یک پایش مشکل داشت و می‌لنگید.
حسن مشرف نفیسی (مشرف الدوله) در مجله «فلاحت» اولین بار درباره این راه آهن نوشت. وی در این مجله به قیمت بلیت این قطار که یک قِران بوده و اینکه عده مسافرین ترن از ۱۰۰ نفر تجاوز نمی‌کرد اشاره کرده است.
شروع فعالیت باقی لکوموتیوها در ایران از سال ۱261 هجری شمسی و مربوط به خط تراموایی میان تهران و شاه عبدالعظیم به طول ۸۷۰۰ متر بود.
خط آهن بعدی بین محمودآباد و آمل در سال 1265 هجری شمسی ایجاد شد. این راه‌آهن را یک شرکت بلژیکی ساخت. قرار بود که این طرح تا تهران ادامه یابد که به‌دلیل اختلاف دولت ایران و پیمانکار ادامه آن متوقف شد.
در سال 1267 هجری خورشیدی خط آهن دیگری که هنوز بقایای آن وجود دارد بین تهران و شهر ری ایجاد شد که حدود 9 کیلومتر طول داشت. امتیاز آن را یک فرانسوی به‌نام موسیو بوانال از دولت ایران گرفت و برای ساخت آن 2 میلیون فرانک فرانسه هزینه شد.
در سال 1291 شمسی امتیاز احداث راه‌آهن جلفا ــ تبریز ــ صوفیان ــ شرفخانه با روس‌ها امضا شد. این قرارداد دوره‌ای 75 ساله داشت و کل هزینه ساخت آن با روسیه بود. طول این خط آهن 146 کیلومتر بود که ساخت آن در سال 1295 به پایان رسید. خط آهن صوفیان ــ شرفخانه هم به‌طول 53 کیلومتر در همان سال افتتاح شد.
در جنوب کشور نیز ساخت راه‌آهن از مدتها پیش از ظهور پدیده‌ای به‌نام رضاخان آغاز شده بود. خط آهن بوشهر به برازجان به‌طول 60 کیلومتر توسط انگلیسی‌ها احداث شد که در راستای حفاظت از حوزه نفوذ آنها ایجاد شده بود.
خط آهن میرجاوه به زاهدان هم به‌طول 92 کیلومتر و با هدف اتصال ایران به مستعمرات انگلستان ساخته و در سال 1299 افتتاح شد.
چنان‌که روشن است و نیازی به توضیح ندارد، از حدود یک قرن قبل از رضاخان در ایران راه‌آهن وجود داشته است، اما تاریخنگاری سطحی و مبتنی بر هیاهو این‌گونه القا کرده است که وی نخستین راه‌آهن ایران را ایجاد کرد.
منابع:
- حسین مکی، «تاریخ بیست ساله ایران»
- خبرگزاری‌های تابناک و تسنیم
| این مطلب تاکنون 1078 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|