دهم آذر سالگرد شهادت آیت‌الله سیدحسن مدرس است. به این مناسبت فرازی از زندگی سراسر مبارزه این روحانی شجاع و نامدار تاریخ معاصر ایران را که به مقاومت وی در برابر جمهوری خواهی رضاخان اختصاص دارد، مورد بررسی قرار می‌دهیم.
مدرس در دوره چهارم مجلس شورای ملی که در در اول تیر 1300 آغاز به کار کرد، به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و در رای‌گیری میان نمایندگان به نایب رییسی مجلس نیز رسید. وی در در این دوره از رضاخان سردارسپه عامل کودتای 1299 که پست وزارت جنگ را داشت و پایه‌های دیکتاتوری خود را مستحکم می‌کرد به شدت انتقاد نمود. مدرس خطاب به نمایندگان مجلس گفت:
«عجالتاً امنیت در دست کسی است که اغلب ما خوشوقت نیستیم. شما مگر ضعف نفس دارید که در پرده سخن می‌گویید... ما نمایندگان بر هر کس قدرت داریم. از رضاخان هم هیچ ترس و واهمه‌ای نداریم. ما قدرت داریم پادشاه را عزل کنیم. رئیس الوزرا را بیاوریم استیضاح کنیم. عزلش کنیم و همچنین رضاخان را استیضاح ‌کنیم، عزل کنیم... قدرتی که مجلس دارد هیچ چیز نمی‌تواند در مقابلش بایستد....»
مدرس با دولت مستوفی‌الممالک به دلیل عدم قاطعیت کوفی او، نقص برنامه‌هایش و وجود رضاخان در پست وزارت جنگ مخالفت کرد و در خرداد ۱۳۰۲ دولت مستوفی را استیضاح نمود. مدرس در انتخابات دوره پنجم مجلس شورای ملی که در اواخر ۱۳۰۲ خورشیدی برگزار شد علی‌رغم اعمال نفوذ نظامیان و مأموران شهربانی به نمایندگی مردم تهران انتخاب گردید. در همین دوره بود که رضاخان به فرمان احمدشاه به نخست وزیری منصوب شد.
طرفداران رضاخان در داخل و خارج برای برچیدن رژیم قاجار و روی کار آوردن رضاخان، زمزمه ایجاد جمهوری در کشور را سر دادند. مدرس که به نیت اصلی رضاخان و طرفدارانش پی برده بود با تغییر رژیم به مخالفت برخاست. اما همچنان نمایندگان هوادار رضاخان بر آن اصرار داشتند و به منظور خاموش ساختن و عقب نشاندن مدرس یکی از نمایندگان به او سیلی زد. خبر سیلی خوردن مدرس به بیرون از مجلس نیز کشیده شد و بلافاصله بازار تهران به عنوان اعتراض بسته شد و گروه وسیعی از مردم و روحانیون به تظاهرات پرداختند.
در دوم فروردین 1303 تظاهرات دیگری در طرفداری از مدرس و مخالفت با جمهوری مورد نظر رضاخان در اطراف مجلس شورای ملی برپا شد. رضاخان که مخالفت شدید مدرس و نگرانی و اعتراض بسیاری از علما را از ایجاد جمهوری مشاهده کرد، طی اعلامیه‌ای در فروردین آن سال انصراف خود را از ایجاد جمهوری اعلام کرد و برای اطمینان دادن به علما به قم رفت و با علمای آنجا دیدار نمود.
ذکر این نکته ضروری است که دیدگاه سیاسی شهید مدرس در خصوص نظام جمهوری عموماً تحت‌الشعاع موضع سیاسی وی در قبال طرح جمهوری از سوی رضاخان سردارسپه بررسی می شود. در حالی که مخالفت او با آن جمهوری زمینه و عوامل دیگری داشت. شهید مدرس به دفعات نظر مثبت خود را در مورد اصل جمهوری به عنوان نظامی که از مشروطه سلطنتی هم به اسلام نزدیک تر است، عنوان ساخته بود. حسین مکی اعتقاد مدرس را در این زمینه از زبان خود ولی چنین نقل می‌کند:
«من با جمهوری واقعی مخالف نیستم و حکومت صدر اسلام هم تقریباً و بلکه تحقیقاً حکومت جمهوری بوده است. ولی این جمهوری که می‌خواهند به وسیله رضاخان به ما تحمیل کنند، بنابر اراده ملت ایران نیست. بلکه انگلیسی‌ها می‌خواهند به ملت ایران تحمیل نمایند و حکومتی را که صددرصد دست نشانده و تحت اراده خود باشد در ایران برقرار سازند و از همه مهمتر به واسطه مخالفت احمدشاه با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله و خواسته‌های انگلیسی، می‌خواهند از او انتقام بگیرند. اگر واقعاً نامزد و کاندیدای جمهوری فردی آزادیخواه و ملی بود حتماً با او موافقت می‌کردم و از هیچ نوع کمک و مساعدتی به او دریغ نمی‌نمودم.»
به هر حال، مدرس که در مجلس در اقلیت قرار داشت از هر فرصتی جهت افشای شخصیت دیکتاتوری رضاخان استفاده و مخالفان مدرس نیز از ایراد نطق وی در مجلس جلوگیری می‌کردند. سرانجام در روز ۷ مرداد 1303 مدرس به همراه شش نفر دیگر از نمایندگان مخالف رضاخان، رئیس‌الوزرا را به دلیل سوء سیاست داخلی و خارجی، قیام و اقدام برضد قانون اساسی و حکومت مشروطه استیضاح نمودند.
رضاخان با تهدید و تطمیع و تزویر همه را به همکاری و یا سکوت و انفعال کشانده بود و دیگر امکان موفقیت برای مدرس نمانده بود. مدرس این نکته را به خوبی دریافته بود و در پاسخ این سوال که آیا از این پس در مبارزه خود امید موفقیت دارد یا خیر، گفت: «من در این کشمکش، چشم از حیات پوشیده و از مرگ باک ندارم. آرزو دارم اگر خونم بریزد فایده‌ای در حصول آزادی داشته باشد. منِ تنها از دستگاه سردارسپه نمی‌ترسم اما او با تمام قدرت و جلال سلطنتش از منِ تنها می‌ترسد.»
منابع:
محمدحسن رجبی، علمای مجاهد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پاییز 1382، ص 458 و 459
فصلنامه مطالعات سیاسی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج 23، مقاله «آیت‌الله سید حسن مدرس»

اعتراف بی‌فرجام

پیامدهای تمدن وارداتی غرب در عصر قاجار

برگی از پرونده عصر هویدا

رئیس تشریفات دربار: همه تصمیمات را سفیران آمریکا و انگلیس اتخاذ می‌کردند!

وزیر مختار آمریکا در تهران: رضا شاه بزرگترین ملّاک جهان بود

مدرس: جمهوری رضاخان یک تحمیل انگلیسی بود

چند خاطره از اسدالله عَلَم

راز عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی

آخرین دستگیری و تبعید

سه اثر درباره فلسطین