در ساعت ۵ بعد از ظهر روز 15 خرداد 1342 هیئت دولت به ریاست اسدالله علم (نخست‌وزیر) و با حضور چند تن از اعضای هیئت دولت جلسه فوق‌العاده تشکیل داد. در این جلسه افراد زیر حضور داشتند: عباس آرام وزیر امور خارجه)، علی نقی عالیخانی (وزیر اقتصاد)، اعتمادی (معاون وزارت بهداری)، مهدی هوشنگ سمیعی (وزیر پست و تلگراف)، صنیعی (معاون وزارت جنگ)، عبدالحسین بهنیا (وزیر دارایی)، محمد باهری (وزیر دادگستری)، نصرت‌الله معینیان (وزیر راه)، اسماعیل ریاحی (وزیر کشاورزی)، فرهودی معاون وزارت کشور)، معتمدی (معاون وزارت کار و خدمات اجتماعی)، پرویز ناتل خانلری (وزیر فرهنگ)، غلامحسین خوشبین (وزیر مشاور)، جهانگیر تفضلی وزیر مشاور) و رسول پرویزی (معاون نخست‌وزیر و منشی جلسه).
اعضای حاضر در این جلسه جریان و وقایع چند روز اخیر، بویژه حوادث امروز (15 خرداد 1342) را بررسی کردند. دستور جلسه امروز هیئت وزیران بررسی وقایع روز جاری و تصمیم‌گیری در مورد چگونگی ادامه مقابله با جریان اعتراضات مردمی بود. در ابتدای جلسه، نخست‌وزیر جریان عزاداری ایام ماه محرم امسال و اقدامات مخالفت آمیزی را که در چند روز گذشته به خصوص در اعتراض به دستگیری آیت‌الله خمینی صورت گرفته، تشریح کرد و گفت: «ما این طور حساب کردیم که قبل از عاشورا کسی را نگیریم، شاید عده‌ای در عاشورا از میان بروند. البته منشأ واضح است و پول خارجی آن مثل عراق و مصر. اما در اینجا غیر از خمینی و قمی که در قم و در مشهد گرفتیم بقیه گردانندگان مشهور نیستند. با اینکه عکس از آنها داریم، ولی صحیح شناخته نمی‌شوند. روز تاسوعا دو هزار نفر آمدند شعار دادند زنده باد خمینی، مرگ بر دشمنان وی. روز عاشورا همین طور شعار دادند. اگر آن روز دست به تفرقه می‌زدیم مردم زیاد زیردست و پا می رفتند.»
اسدالله علم با اشاره به تهدیدات و خطرات شرکت خود در چند مجلس روضه یادی کرده که همین امر شگفتی تعدادی از روحانیون را برانگیخته بود. آنگاه از تصمیم خود سخن گفت که می‌خواست روز شنبه (17 خرداد) آیت‌الله خمینی را در قم و آیت الله قمی را در مشهد دستگیر کند. ولی اتفاقی افتاد که باعث شد زودتر دست به این کار بزنند. «یکی سخنرانی و هتاکی آیت الله خمینی به محمدرضا شاه در قم و هم‌صدایی مردم مشهد با مردم قم که کار را خیلی سخت کرد.»
نخست وزیر با اشاره به دستگیری آیات عظام خمینی و قمی، در ادامه افزود که «امروز صبح در مشهد قمی را گرفتیم و چون خبر به تهران رسید بلوا شروع شد و ما شانس آوردیم. زیرا اینها تشکیلات قوی داشتند و کوچک نیست. با آنکه از صبح عده‌ای مجروح و کشته شدند معذالک هنوز هستند و این خیلی عجیب است. یک وقت فکر می‌کنم خبری اتفاقی بود و تمام شد. ولی معلوم است خیلی عجیب بوده‌اند. من رفتم شهربانی و وضع مملکت را دیدم. قم، مشهد، تمام نقاط و تهران آرام است. ولی عده‌ای هستند در تهران که با تاکتیک کار می‌کنند. الان فکر می‌کنم که حکومت نظامی اعلام کنیم که مردم راحت بشوند. اعلیحضرت همایونی قلبا متمایل نیستند حکومت نظامی اعلام شود و به نظر هیئت دولت گذاشته‌اند و می‌فرمایند کار حکومت نظامی بکنید. ولی حکومت نظامی اعلام نکنید. اما به نظر من حکومت نظامی جنبه‌های مثبت و منفی دارد. جنبه مثبت این است که مردم راحت می‌شوند. ما هم مسلط‌تر می‌شویم. جنبه منفی آن این است که در دنیا بگویند اوضاع مملکت آرام نیست. با این حال پیشنهاد می‌کنم حکومت نظامی را اعلام کنیم. به استانداران هم تلگراف کردم که در صورت لزوم حکومت نظامی اعلام کنند. الان کاملا مسلط هستیم. گاهی دسته‌های چند نفری هستند. گاه به گاه در نقاط مختلف شهر شیشه اتومبیلها را می‌شکنند و از این طور کارها می‌کنند.»
بعد از نخست وزیر، محمد باهری (وزیر دادگستری) با ابراز تأسف از کشته شدن عده‌ای از هموطنان، وظیفه و افتخار خود و اعضای هیئت دولت را خدمت به سلطنت و مردم ایران دانست. او در ادامه گفت: «ما اگر دفاع می‌کنیم، دفاع از حکومت خودمان نیست. ما دفاع از تزی می‌کنیم که سعادت ملت ایران در آن است. وقتی ما برای مردم کار می‌کنیم. بنابراین اگر عده‌ای که در نظم اخلال می‌کنند تلف بشوند نباید بترسیم. به نظر من حکومت نظامی ضرورت دارد؛ از نظر امنیت شهر، از نظر عبور و مرور و از نظر تعقیب این افراد. اگر حکومت نظامی نشود، محاکمه در دادگاههای ارتشی هم تشریفات زیاد دارد. ولی در محاکم حکومت نظامی می‌توان زودتر به گناه اینان رسید. اثر حکومت نظامی در دنیا هم بد نخواهد بود و پرستیژ ما از میان نخواهد رفت. حکومت نظامی اعلام می‌کنیم که ارتجاع را سرجایش بنشانیم. خاصه آنکه چند روز طول می‌کشد و تمام می‌شود.»
در این هنگام جهانگیر تفضلی زبان به سخن گشود وضمن تأیید نظر نخست‌وزیر مبنی بر استقرار حکومت نظامی، کشته شدن چند نفر را در یک انقلاب امری عادی و غیر مهم برشمرد. وزیر مشاور، وقایع امروز را از قیام سی ام تیر هم مهم تر دانست و آن را به «تاکتیک چپی» نسبت داد و در همین باره یادآور شد: «با وضع بسیار متودیک کار می‌کنند. در حکومت نظامی همه کارها طبق یک قانون توجيه می‌شود. ما اکنون کار نظامی می‌کنیم. ولی اگر حکومت نظامی نشود، نمی‌توانیم عملیات خودمان را توجیه کنیم. وقتی حکومت نظامی اعلام می‌شود خیلی‌ها کنار می‌روند.»
ناتل خانلر (وزیر فرهنگ) عضو دیگر هیئت دولت بود که درباره رویدادهای امروز سخن گفت: «این طور که بنده دیدم طبقه روشنفکر سخت عصبانی است و بر له دولت است و می‌گوید چرا دولت سستی می‌کند و اقدام شدید نمی‌کند. مطلب دیگر اینکه شترسواری دولا دولا نمی‌شود. تصمیم قاطع باید گرفت. اگر سست بگیریم مملکت از میان می‌رود. مسئله مربوط به خودمان نیست. ما می‌توانیم استعفا بدهیم ولی مملکت از میان می‌رود. ما تصمیم قاطع باید بگیریم. حکومت نظامی ضرورت کامل دارد و بسیار شدید باید عمل کرد.»
در ادامه جلسه، معینیان، وزیر راه، اظهارات خود را ناشی از مسئولیت وجدانی‌اش دانست و افزود: «من به استحکام کار مملکت ایمان دارم. امروز صبح دو هزار نفر به سر ما چهل نفر ریختند و اتاقها را آتش زدند. بنده در همان وقت به استحکام کار مملکت ایمان داشتم. البته من کارمندان را رد کردم. من ممکن بود کشته بشوم برای مملکت، ولی آدم نباید کشته بشود به دست چند رجاله چماق به دست. به هر صورت امروز گذشت. بدیهی است هیچ نوع نگرانی ندارم. ضمنا از نظر مذهبی هم عقیده‌ام بسیار محکم است. جریان امروز به نظر من با تحولات مملکتی خیلی بیش از آنچه باید باشد شده است. ما در ۶ بهمن وضع بسیار محکمی داشتیم. اعلیحضرت همایون در همان تاریخ نطق بدان محکمی ایراد فرمودند. نه خمینی صدا کرد نه دیگری. بنده واقعا در مقابل اعلیحضرت خجلم. ایشان خیلی محکم اقدام فرمودند. ولی ما آنچه باید بکنیم نکردیم. سستی شد و گفتند که خونریزی می‌شود. ترسیدیم که دو هزار نفر راه بیفتند. اکنون همه آنها شده است. خونریزی شد. چندی پیش گفتم پرویزی و باهری هم شاهدند. من شرمنده هستم در مقابل اعلیحضرت. از آن موج عظیم ششم بهمن نتوانستیم استفاده کنیم. تا امروزی که یک آخوند مملکت را به هم ریخته است. آن وقت بلوا راه انداخته است. اینها منظورشان این است که بگویند آن رفراندوم صحیح نبوده است. بنده عقیده دارم ولو آنکه شش ساعت صحبت شود باید معلوم گردد چراماگذاشتیم این طور بشود. باید معلوم بشود و بدانیم چطور پس از آن توفیق ماگذاشتیم اینها جان بگیرند. چرا پیش‌بینی کافی نشده است. ما با این همه قوا و نفرات چرا پیش بینی نکردیم. وقتی در خیابان ناصرخسرو مغازه‌ای را به آرامی می‌سوزانند به هر کس مراجعه کردیم به دادمان فورا نرسیدند. باید به کوتاهیهای قابل توجه رسیدگی بشود.»
وزیر راه در این هنگام تعطیلی شهر را پیش کشید: «چند صد رجاله پدرسوخته تمام شهر را تعطیل کردند. بنده خودم هم به عنوان عضو مسئول خودم را مقصر می‌دانم. اعلیحضرت در جلو محکم پیش می‌روند. مادر عقب کوتاهی می‌کنیم و همه اش از خونریزی می‌ترسیم. این جریان امروز یک کار حساب شده دقیق بوده است. در پل سفید یک قسمت از ایستگاه را آتش زده‌اند. دستگاههایی که مسئولند باید این مطالب را پیش‌بینی کنند. ما این قدر ناتوان نباید باشیم که چند صد رجاله را نتوانیم جلوگیری کنیم. حکومت نظامی ضرورت است. زیرا اگر نشود، فردا باز هم این بازی تکرار می‌شود. ضمنا باید مسئولان این بلوا تعقیب بشوند. مخبران خارجی خوب خبر فرستاده‌اند و در خارج هم اثر خوب دارد. ولی برای آینده باید رسیدگی بشود. امروز سر ساعت ۴ صبح خمینی را گرفته‌اند و امروز صبح شهر به هم ریخته شده است. ممکن نیست بدون نقشه دقیق قبلی باشد. خواهش می‌کنم به این مطالب توجه بشود.»
سخنان معینیان را وزیر امور خارجه تأیید کرد. وی با اشاره به اوضاع کنونی کشور، استقرار حکومت نظامی را تصمیمی درست برشمرد. بازتاب برقراری حکومت نظامی در کشورهای خارجی را هم بد ندانست و گفت:
در ترکیه و در عراق و سایر نقاط حكومت نظامی است و اثر بد ندارد و من کاملا موافقم. خونریزی امروز نمی‌دانم چه قدر بوده است.»
در جریان وقایع امروز مهم ترین موضوع سخنان غلامحسین خوشبین وزیر مشاور بود که با جلب توجه اعضای هیئت دولت به گفته‌های نخست‌وزیر یادآور شد که حوادث روز ۱۵ خرداد از مدتی پیش طرح‌ریزی شده بوده، مخالفان هم چندی قبل مشغول تهیه این برنامه بودند تا از دهه اول ماه محرم استفاده کنند. خوشبین در همین باره ادامه داد که اگر «چه شد که ما غافلگیر شدیم و مراکز حیاتی را ما حفظ نکردیم. بنده از جای دیگر نگرانم و آن چیزی است که اینها مشغول تشکیلاتش بوده‌اند و تشکیلات بسیار دقیق بوده است.» او از اشاره وزیر راه به آتش زدنهای تهران، از جمله به آتش کشیدن پل سفید یاد کرد و پرسید که چطور دولت این وقایع را پیش بینی نکرده بود. آنگاه تذکر داد که این مهم است و این کار هشدار و اعلام خطری بود. ما می‌دانستیم موقوفات و اصلاحات ارضی مخالف دارد. ما تمام قدرت در دستمان بود. نشستیم و نشستیم تا تمام بشود.»
در میانه سخنان وزیر مشاور، اسدالله علم اشاره به این نکته را لازم دانست که نظر مخالفان این بود که در اربعین سرتاسر تهران را به هم بزنند.»
پس از او باز خوشبین رشته کلام را در دست گرفت و افزود: «خاورمیانه روی آتش است. ما جزو این منطقه هستیم. باید مواظبت کنیم که بیشتر صدمه نخوریم. ما باید منشأ این کار را پیدا کنیم. ببینم پول از کجا آمده، بانی که بوده. اگر ما به کنه این قضایا پی‌نبریم به نحو دیگری صدمه می‌خوریم. باید حکومت نظامی اعلام بشود و جلو تمام روضه خوانیها گرفته بشود. لامحاله برای بیست روز هر نوع اجتماعی موقوف بشود. در نتیجه استدعا دارم تمام قوای خودمان را بگذاریم که این منبع را پیدا کنیم و جلو انواع اجتماعات را بگیریم.»
تصریح و تأکید وزیر مشاور مبنی بر استقرار حکومت نظامی، سپهبد اسماعيل ریاحی (وزیر کشاورزی) را به سخن آورد و حکومت نظامی را آخرین تیر ترکش دانست که باید مورد استفاده قرار گیرد: «هر وقت دولت تصمیمات مهم می‌گیرد باید برای حفظ این تصمیم اقدام کند. ما طرح حفاظت تهران را داریم. ما اگر قبلا اقدام کرده بودیم یک نفر هم کشته نمی شد. بنابراین در هنگام امر خطير باید فکر دقیق همه کار را کرد. به نظر من در این مواقع عناصر خائن، کار را به بحران می‌کشانند. شایعه‌ای بود امروز که اختلاف بین پلیس و ارتش شده. کسانی که بخواهند رخنه در ارکان ما بکنند با رجاله این کار را نمی‌توانند بکنند. خدای نکرده نباید گذاشت نفوذی به دستگاه بشود. روی این اصل باید تحقیق کامل بشود.»
در این هنگام هر کدام از اعضای حاضر هیئت دولت، پیشنهادهایی را مطرح کردند. از جمله وزیر امور خارجه گفت که «باید گفتارهای رادیو طوری باشد که به همه بفهمانند این رجاله‌ها چه می‌کردند.» وزیر راه هم اظهار کرد: «خوب است یک مقام رسمی بیاناتی بکند. جریان را نگذارند بزرگ بشود. به مردم بفهمانند ابتکار در دست دولت است. معتقدم هرکار باید کرد بکنیم تا مراکز آخوندی روشن گردد.»
در ادامه وزیر فرهنگ برخی تحرکاتی را که در مدارس و مراکز آموزشی روی داده بود به مخالفان دولت نسبت داد و افزود: «اینها از چندین ماه قبل مشغول کار بودند. حتی در امتحانات پانیک ایجاد کردند. می‌گفتند از رادیو سئوالات شیمی منتشر شده. گفتند در فسا سئوال امتحان را هفت هزار تومان فروخته اند. در تمام افکار مردم سم پاشیدند و همه را ناراحت کردند.»
آنگاه اعضای هیئت دولت به اتفاق آراء تصویب کردند که برای حفظ امنیت، حکومت نظامی اعلام گردد. تصویب نامه قانونی مربوط به آن هم به امضا رسید. پس از آن، بهنیا (وزیر دارایی) گزارش کوتاهی درباره وضعیت ساختمان ده هزار خانه و چگونگی واردات گندم ارایه داد و چند تن از وزیران درباره آن مطالبی را بیان کردند. سپس وزیر دادگستری بار دیگر موضوع حوادث امروز را پیش کشید و گفت: «حادثه بزرگی اتفاق افتاده است. جماعتی کشته شده‌اند که با حکومت نظامی کار پایان نمی‌گیرد باید محاکمه بزرگی برپا بشود و کار را تعقیب کنیم و محاکمه عظیم باشد. اسناد این کار روشن گردد و مردم بدانند ما مقصر نیستیم باید بنشینیم و کار را با دقت بررسی کنیم یک هفته می‌گذرد و ما هم یادمان می‌رود و دوباره روش کجدار و مریز برقرار می‌شود. به عقیده بنده بهتر است کمیسیونی تشکیل شود اسناد را برسند سپس محاکمه را شروع کنند. اعضای محاکمه همه فورا روشن بشود.»
جدیت در کار از موضوعات مورد تأکید وزیر فرهنگ بود که در ادامه از همکاران خود خواست حوادث امروز را جدی بگیرند. پس از او، وزیر کشاورزی با اشاره‌ای به نظریات دکتر باهری گفت: «باید علت‌العلل این کار را پیدا کنند و این کار لازم است اما قسمت دوم در مورد محاكمات، با اعلان حکومت نظامی تمام دادگاهها فورا تشکیل شود و این جزء قانون است.»
تشکیل دادگاه برای رسیدگی به مسببین وقایع امروز همچنان مورد تأکید وزیر دادگستری بود که باز در این باره افزود: «در مملکت انقلابی شده است. برضد این انقلاب افرادی توطئه می‌کند. بنده پیشنهاد می‌کنم دادگاههای ضدانقلاب تشکیل بدهیم.» گفته‌های باهری را وزیر کشاورزی با اشاره به اینکه «در قانون اساسی پیش بینی شده است» تأیید کرد. آنگاه خوشبین به انقلاب سفید پرداخت و وجود قوانین زیاد را گرفتاری دولت دانست. او در این باره تصریح کرد که دولت با برقراری حکومت نظامی هر کاری که لازم بداند انجام می‌دهد. اما با محکمه انقلابی نه. با این سخن سپهبد ریاحی، نخست وزیر زبان به سخن گشود و گفت: «دو مطلب پیش آمده است. یکی آنکه این افراد بر خلاف قوانین جاری عمل کرده‌اند و اتفاقا تمام عملیات ضد امنیتی مملکت را انجام داده اند. مطلب دیگر افرادی هستند که برضد اصلاحات اقدام کرده‌اند و باید این افراد محاکمه بشوند.»
سخنان علم را وزیر مشاور او خوشبین پی گرفت و رو به وی گفت: «شما که قانون حکومت نظامی دارید و می‌توانید حتی به صرف سوءظن، افراد را توقیف کنید چه ضرورت دارد باز هم قانون وضع کنید. پیشنهاد مهم‌تری آقای دکتر باهری کرد و آن این بود که عده ای مأمور بشوند و بیینند ریشه این کار چیست. مطابق تمام عرف و عادت و قانون، مسئولیت این کار با دولت است. یعنی با فرد فرد دولت است. بنابراین ما باید به دقت ببینیم ریشه این کار چه بوده است. حکومت نظامی و نظامیان مسئولیت ندارند. زیرا آنان وظیفه دارند امر را اطاعت کنند. باید به هر طریق که بشود مسبب امر پیدا بشود» تذكر خوشبین را علم پاسخ داد و از تشکیل کمیسیونی مرکب از وزیر کشور، وزیر دادگستری و وزیر جنگ یاد کرد که وظیفه آنها رسیدگی دقیق به حوادث امروز و شناسایی و محاکمه عاملان آن است.
در این هنگام که لحظه های پایانی جلسه بود، مهندس هوشنگ سمیعی (وزیر پست و تلگراف) خستگی قوای نظامی را یادآوری و اعلام کرد که باید نظامیان تازه نفس در نقاط حساس حاضر باشند تا فردا اغفالی پیش نیاید. جلسه امروز هیئت دولت در ساعت 8 شب به پایان رسید.
هیئت دولت در جلسه فوق العاده ای که در ساعت ۵ بعد از ظهر تشکیل داد، استقرار حکومت نظامی در تهران را تصویب کرد که بلافاصله از رادیو پخش شد و به اطلاع عموم رسید. «... برای حفظ امنیت و آسایش مردم تهران و تأمین آزادی کسب و کار ساکنان محترم پایتخت هیئت وزیران تصویب نمودند که در تهران و حومه مقررات حکومت نظامی برای مدت پنجاه روز برقرار گردد. وزارت جنگ مأمور اجرای مفاد این تصویب نامه می باشد. امضا: از طرف نخست وزیر»
رونوشتی از این مصوبه برای اطلاع و اجرا به فرمانداری نظامی تهران و حومه ابلاغ گردید.

منبع:روزشمار ۱۵ خرداد، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، بهار ۱۳۴۱، به کوشش محمد قبادی، ۱۳۹۳، صفحه 377 تا 384

معرفی کتاب «خاطرات سیاسی آیت‌الله ری‌شهری»

گزارش هیئت دولت در روز 15 خرداد 1342

فیضیه در 17 خرداد 54

تحلیل غلامرضا نجاتی از قیام اسلامی 15 خرداد

روایت فردوست از قیام ۱۵ خرداد

اعتراض اویسی به كم بودن تعداد كشته‌هاي قیام 15 خرداد!

اقرار به ذلت

کیهان، 80 ساله شد

مجوز قاجارها و پهلوی‌ها به انگلیس برای غارت نفت ایران

«حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه»