| کیهان، 80 ساله شد |  عصر روز چهارشنبه ۶ خرداد 1321 هجری خورشیدی، 9 ماه پس از سقوط رضاشاه، روزنامه‌ای در تهران انتشار خود را آغاز کرد که بالای صفحه اول آن در وسط، نام «کیهان» به چشم می‌خورد. این اولین شماره از روزنامه‌ای بود که عمر آن در 6 خرداد سال 1401 هجری خورشیدی به 80 سال می‌رسد.
اولین شماره کیهان در ۴ صفحه با قطع کوچک شش ستونی در دو هزار نسخه منتشر شد. پیدایش کیهان بی‌سابقه نبود. قبلا در سال ۱۳۲۰ روزنامه «آینده ایران» که موسس و صاحب امتیاز آن را هادی خلعتبری عهده‌دار بود، به مدیریت عبدالرحمان فرامرزی (از موسسان و گردانندگان کیهان) منتشر می‌شد که انتشار آن از ۲۲ آبان ۱۳۲۰ تا فروردین ۱۳۲۱ ادامه داشت و آنگاه توقیف شد. وی بعد از چندی روزنامه «بهرام» را به چاپ رساند که سردبیر آن «مصطفی مصباح‌زاده» بود. این نشریه، زمینه همکاری فرامرزی با مصباح‌زاده برای انتشار «کیهان» را فراهم ساخت.
اولین شماره روزنامه کیهان زمانی منتشر شد که 16 سال از عمر روزنامه اطلاعات می‌گذشت. روزنامه اطلاعات که انتشار آن در ۱۹ تیر ۱۳۰۵ آغاز شد، از دید مصباح‌زاده یک «آگهی‌نامه تجاری» بود. به همین دلیل بود که وقتی وی به حضور شاه رسید، از انتشار کیهان، به مثابه نشریه‌ای یاد کرد که «می‌خواهد اثرات اجتماعی بگذارد و کارکردی در افکار عمومی داشته باشد.»
دو روزنامه معروف اطلاعات و کیهان طی سال‌های عصر پهلوی اول و دوم مهم‌ترین رسانه‌های نوشتاری کشور بودند. هر دو به گونه‌ای برآمده از اراده دولت و دستگاه حکومتی بودند و یا وابستگی‌هایی به رژیم پهلوی داشتند که در شرایط اختناق آن زمان اجتناب‌ناپذیر بود. عباس مسعودی موسس اطلاعات، در سال‌های دهه دوم قرن (۱۳۱۴) به مجلس شورای ملی راه یافت و پنج دوره نماینده مردم تهران شد و بعدها سناتور انتصابی مجلس سنا گردید و تا سال ۱۳۵۱ هم در این سمت ماند. مصطفی مصباح‌زاده نیز بعد از شهریور ۱۳۲۰ به توصیه محمدعلی فروغی، مدتی ریاست انتشارات و تبلیغات دولت را برعهده داشت، اگرچه دوره‌ای کوتاه بود اما موفق به حضور در مجلس شورای ملی و سپس مجلس سنای کشور شد.
اگرچه این هر دو نفر به درجات بالای سیاسی تمایل جدی نشان دادند اما ادعایشان این بوده که روزنامه‌نگاری، اشتیاق نخست آنان بوده است. مسعودی ابتدا به عنوان کارگر ساده و حروفچین در روزنامه‌های تهران مشغول به کار شد. پس از مدتی به عنوان مصحح در روزنامه‌های «شفق» و «اقدام» مشغول به کار شد و از همین طریق توانست خبرنگار روزنامه‌های «ایران» و «کوشش» شود. او در سال ۱۳۰۰ اتاق مرکز اطلاعات را دایر کرد و در آنجا بود که اخبار خبرگزاری‌های رویترز و هاواس را ترجمه و آن را منتشر می‌ساخت.
مصطفی مصباح‌زاده نیز مدت کوتاهی به انتشارات و تبلیغات دولت رفت اما زمانی نگذشت که به کار خود پایان داد و سپس به حرفه روزنامه‌نگاری روی آورد. او بعد از انجام تحصیلات مقدماتی، دوره مدرسه عالی حقوق را به اتمام رساند و سپس از سوی دولت برای ادامه تحصیل عازم اروپا شد و در سال ۱۳۱۵ شمسی درجه دکترای رشته حقوق را دریافت کرد. بعد از مراجعت به ایران به دانشیاری و استادی دانشکده حقوق برگزیده شد. اما هیچ‌گاه روزنامه‌نگاری را رها نکرد. به همین جهت وقتی به دعوت عبدالرحمان فرامرزی به کیهان رفت به طور حرفه‌ای به کار روزنامه‌نگاری مشغول شد.
در سال‌های جنگ جهانی دوم و روزهای پس از سقوط رضاشاه، عبدالرحمن فرامرزی از دولت وقت امتیاز روزنامه‌ای به نام «کیهان» را گرفت و سردبیری این نشریه را به دکتر مصباح‌زاده سپرد. گرچه مجوز و درخواست روزنامه کیهان انتشار نشریه به صورت روزانه بود اما در نخستین روزهای انتشار به صورت هفتگی یا دست کم هر سه روز یک بار انتشار مییافت.
روزنامه کیهان در زمانی منتشر شد که دیکتاتور بزرگ آن زمان رضا شاه از کشور خارج شده بود. آزادی‌هایی که او در طول ۱۵ سال سلطنت از جامعه ایران گرفته بود خودنمایی می‌کرد. روزنامه‌های بسیاری پا به عرصه اجتماعی گذاشته بودند و از گذشته تلخ سلطنت پهلوی می‌نوشتند. شاه جوان محمدرضا، با نظر مثبت متفقین که اینک ایران را به اشغال خود درآورده بودند بر تخت پادشاهی نشسته بود و از آنچه در مطبوعات ایران می‌گذشت ناخشنود بود. عبدالرحمان فرامرزی و مصطفی مصباح زاده بانیان روزنامه کیهان بودند. فرامرزی هرچند روزنامه‌نگاری آشنا به سیاست بود اما نسبت به آنچه که علیه رضاشاه در مطبوعات آن دوره نوشته می‌شد ناراحت بود و تمایل داشت با قلم خود با آنها مبارزه کند. مصباح زاده هم که به تازگی با دریافت دکترای حقوق به ایران بازگشته بود با اینکه سررشته از کار روزنامه‌نگاری نداشت اما معتقد بود باید از دوره سلطنت رضاشاه دفاع کرد. زمینه انتشار روزنامه کیهان نیز زمانی فراهم شد که محمدرضا پهلوی پذیرفت سرمایه اولیه آن را برای راه اندازی بپردازد.
اولین محل تحریریه روزنامه کیهان در خیابان خواجو (باغ سپهسالار) قرار داشت، که تنها دو اتاق تو در تو بود و کار اداری ـ فنی آن از دو نفر تشکیل می‌شد. کیهان با یک ماشین کوچک چاپ می‌شد و نخستین شماره‌های آن 50 دینار قیمت داشت. در سال ۱۳۲۲ قیمت آن به دو ریال رسید. در سال ۱۳۲۸ کیهان به ۶ و ۸ صفحه رسید و یک سال بعد روزنامه به محل بعدی واقع در کوچه اتابک، (شهید شاهچراغی فعلی واقع در خیابان فردوسی) منتقل شد.
چاپخانه کیهان در جنوب سرچشمه، جنب مسجد میرزا محمود وزیر قرار داشت و تمام امکانات فنی از یک اتاق، و حدود ده نفر حروفچین تشکیل می‌شد که ابتدا به صورت پیمانی و بعد به صورت رسمی با کیهان همکاری می‌کردند. کار توسط جمع کوچکی در یک ساختمان دو طبق شکل گرفت. طبقه اول این ساختمان یک دستگاه چاپ ملخی، یک میز حروف ریز و درشت سربی و.... همه لوازم مورد نیاز و موجود آن روز برای چاپ را در خود جای داده بود. طبقه دوم هم یک اتاق برای تحریریه و یک اتاق برای کارکنان داشت.
مصطفی مصباح‌زاده در کنار عبدالرحمان فرامرزی که از روزنامه‌نگاران صاحب قلم و شناخته شده بود روزهای بسیاری را به همراه بیست نفر خبرنگار، عکاس، چاپچی، کارمند و مستخدم تلاش کردند تا بتوانند یک نشریه یومیه را منتشر کنند .
سرمقاله شماره نخست کیهان که به قلم فرامرزی نگاشته شده با عنوان «روزنامه کیهان» چهار محور را مبنای کار خود عنوان کرده است:
1ـ طرفداری از حکومت مرکزی.
2ـ ایران دارای حکومت مشروطه و عدالت‌پیشه باشد.
3ـ سلامتی بدن، مقدم بر همه چیز است.
4ـ آینده ایران در دست جوانان تحصیلکرده است.
روزنامه یومیه کیهان در چهار صفحه تا شماره 160 (16 آذرماه 1321) ادامه یافت ولی حوادثی که در این تاریخ در تهران به وقوع پیوست منجر به توقیف کیهان گردید. در 17 آذرماه ۱۳۲۱ احمد قوام ـ رئیس‌الوزراء ـ وقتی با تنگناهای اقتصادی مواجه شد، دست به اقداماتی زد که شاید در آن زمان خوشایند روشنفکران نبود. در آن زمان، در تهران و شهرستان‌ها به علت کمبود و قحطی نان و مواد غذایی و فقر عمومی و بیماری‌های گوناگون بلوای بزرگی به راه افتاد. سازمان‌های دولتی و مجلس شورای ملی و مغازهها مورد غارت قرار گرفت حتی مردم خانه قوامالسلطنه را به آتش کشیدند و دولت هم برای رفع بحران دست به اقداماتی زد، از جمله به دستور سپهبد امیراحمدی، سر چهارراه‌ها، مسلسل‌های سنگین قرار داد و شهر را به حالت نظامی درآورد. امتیاز تمام روزنامه‌ها را لغو کرد، مدیران و سردبیران را به زندان انداخت و تنها روزنامه دولت به نام «اخبار روز» به مدیریت حسینقلی‌خان مستعان مجاز به انتشار شد.
بعد از یک ماه، مدیران جراید دست به تکاپو زدند و دولت مجددا امتیاز روزنامه‌ها را به صاحبان آن برگرداند. در انتشار کیهان نیز اتفاق جدیدی افتاد. این بار امتیاز و مسوولیت انتشار روزنامه کیهان به دکتر مصباح‌زاده واگذار شد و مدیریت و سردبیری را عبدالرحمن فرامرزی برعهده گرفت. اولین شماره کیهان پس از رفع توقیف (شماره 161) در روز دوشنبه 21 دی‌ماه 1321 چاپ شد.
موسسه کیهان از روز پیدایش تاکنون نشریه‌های بسیاری را چاپ و منتشر کرده که تعدادی از مهم‌ترین آنها به این شرح است: کیهان (۱۳۲۱ ـ روزانه)، کیهان هوایی (۱۳۲۹ ـ هفتگی)، کیهان ورزشی (۱۳۳۴ ـ هفتگی)، قانون (۱۳۲۴)، کیهان بچه‌ها (۱۳۳۵ـ هفتگی)، کیهان انگلیسی هفتگی (۱۳3۸)، کیهان سال( 1341 – سالنامه)
کیهان همچنین در تولید، چاپ و توزیع بسیاری از نشریات فارسی و انگلیسی و کتاب‌ها همکاری داشته که برخی از آن تا سال‌های پیش از انقلاب چنین است: دنیا (روزنامه)، کتاب سال دنیا، تقویم دنیا، روزنامه رستاخیز، نبرد ملت، کتاب‌های درسی، کتاب‌های غیردرسی، ماموریت برای وطنم، تمدن بزرگ و انقلاب سفید. بعدها روزنامه‌های جمهوری اسلامی و جاما نیز در چاپخانه کیهان منتشر می‌شد.
یکی از ویژگی‌های شخصیتی مصباح‌زاده فعالیت‌های سیاسی خارج از عرف مطبوعاتی او در حمایت از حکومت پهلوی بود. وی در جریان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در قالب پروژه «بدامن» نقش موثری در حمایت از رژیم پهلوی ایفا کرد بخشی فرهنگی این پروژه تحت عنوان «عملیات تبلیغی فرهنگی» را بسیاری از نویسندگان و روزنامه‌نگاران و روشنفکران بر عهده داشتند و بر اساس اسناد لانه جاسوسی، مصباح‌زاده چهره فعال و شاخص این طرح بود. در روزهای پایانی رژیم پهلوی سولیوان سفیر آمریکا در یکی از گزارش‌های سری خود که به وزارت خارجه کشورش ارسال کرده بود تصریح داشت: «سناتور مصباح‌زاده به هنگام بحث درباره ضعف‌های سیاسی جبهه ملی به ما گفته بود، در صورتی که از او خواسته شود، کیهان می‌تواند در عرض چند هفته از رهبران جبهه ملی «قهرمان ملی» بسازد. و در همین سند آمده است: به مدد روزنامه کیهان اقداماتی در دست است تا از طریق دستکاری در افکار عمومی، جبهه ملی بتواند با زیرکی، رهبری مخالفان را از دست (حضرت امام) خمینی بیرون آورد...»
عبدالرحمان فرامرزی تا زمانی که جای خود را به مهدی سمسار بدهد، سردبیر روزنامه کیهان بود. افرادی چون مشفق همدانی، حسینقلی مستعان، حسین عادل، عبدالرحمان عظیمی، نصیر امینی، و حمید مولانا نیز سردبیر این روزنامه را هرچند برای مدت کوتاه بر عهده داشته‌اند. در سال ۱۳۵۵ امیرطاهری به دستور شاه سردبیر کیهان شد.
با اوج گیری انقلاب اسلامی کارکنان روزنامه کیهان همچون دیگر نهادها و سازمان‌ها از نهضت اسلامی و آزادی خواهی مردم ایران حمایت کردند. روزنامه کیهان با چاپ عکس بزرگ از امام خمینی در هفتم شهریور ۱۳۵۷ دست به اقدامی استثنایی زد. همچنین کیهان به همراه سایر روزنامه‌ها در اعتصاب دو ماهی که از ۱۵ آبان تا ۱۵ دی ۱۳۵۷ طول کشید شرکت جست. مصباح زاده و امیرطاهری پیش از سقوط شاه از کشور گریختند. پس از پیروزی انقلاب موسسه کیهان تحت نظارت نمایندگان رهبری انقلاب اسلامی قرار گرفت و دکتر ابراهیم یزدی در ابتدا و سپس حجت‌الاسلام سیدمحمد خاتمی که بعدها به ریاست جمهوری اسلامی رسید این سمت را به عهده گرفتند. پس از وی به ترتیب سید محمد اصغری و حسین شریعتمداری عهده‌دار این سمت شدند.
مصباح‌زاده نیز پس از خروج از ایران جمعی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران متواری را در خارج از کشور گرد هم آورد و با کمک مالی اشرف پهلوی روزنامه‌ای به نام «کیهان در تبعید» را به صورت هفتگی در لندن منتشر کرد. این روزنامه ضدانقلاب بعدها به «کیهان لندن» و یا «کیهان سلطنت‌طلبان» مشهور شد. مصباح‌زاده از همان جا به مخالفت و ضدیت با نظام جمهوری اسلامی ایران برخاست و از هیچ‌گونه توهین و تحقیری نسبت به مردم ایران و نظام جمهوری اسلامی ایران دریغ نکرد. این نشریه به زبان فارسی منتشر می‌شد و مخالفت شدیدی با جمهوری اسلامی داشت و در برگیرنده مقالات انتقادی بسیاری بود.
مصباح‌زاده آذر ماه 1385 در 97 سالگی در آمریکا درگذشت. پس از مرگ او، کیهان لندن 7 سال دوام آورد تا اینکه در شهریور 1392 برای همیشه به انتشار خود خاتمه داد.
منابع:
- دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، جلد 3
- فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد 1
- ویکی فقه
- سایت «تاریخ ایرانی»
- خبرگزاری فارس
| این مطلب تاکنون 1329 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|