| معرفی کتاب: «پنج سال در یک شهر ایرانی» |  دکتر علی محمد طرفداری عضو هيأت علمي بنياد دايرةالمعارف اسلامي
چکیده
فعالیت‌های مبلغان مذهبی در ایران و دنیای اسلام و دیگر سرزمین‌های جهان، بخشی بنیادین از مجموعه فعالیت‌های استعماری جهان غرب طی قرون اخیر است که تاکنون تمامی ابعاد و زوایای آن مورد پژوهش قرار نگرفته است. از زمان افزایش قدرت کلیسا در طول دوران قرون وسطی و انباشت سرمایه در دستگاه کلیسا، دربار پاپ به سرمایه گذاری در راه ترویج آئین مسیح در دیگر سرزمین‌ها روی آورد که این امر به یکی از عوامل مهم شروع عصر اکتشافات جغرافیایی تبدیل شد و در نتیجه آن به تدریج با توسعه نفوذ حکومت‌های کاتولیک مذهب اروپایی در قاره‌های آسیا، آفریقا و آمریکا و به دنبال آن پیدایش جریان های شرق شناسی و اسلام شناسی، تبلیغ مسیحیت به صورت بخش اساسی و ثابت برنامه های استعماری کشورهای اروپایی در سایر نقاط جهان درآمد.
«ناپیر مالکوم»، یکی از اولین مبلغان«انجمن تبلیغی کلیسا» در شهر یزد است که با شروع فعالیت این انجمن در یزد در سال 1898م وارد این شهر شد و حدود پنج سال در شهر یزد به سر برد و حاصل تجربیات و اندوخته‌های خود را بعد از بازگشت به انگلستان در کتابی با عنوان «پنج سال در یک شهر ایرانی» منتشر کرد. ناپیر در این کتاب آشکارا از اهداف و آمال استعماری مبلغان مذهبی سخن می‌گوید. از این رو این اثر برای روشن کردن نیات استعماری و ضد اسلامی مبلغین مسیحیت در ایران از ارزش به‌سزایی برخوردار است.
نسل اول مبلغان مسیحیت طی سده‌های چهاردهم تا هجدهم میلادی عمدتاً از کشورهای کاتولیک مذهب اروپا بودند. با افول تدریجی قدرت این کشورها و ظهور قدرت‌های استعماری چون انگلستان و هلند، مبلغان مسیحی و پروتستان نیز وارد عرصه تبشیر و درحقیقت استعمار فرهنگی شدند. یکی از نخستین انجمن‌های تبلیغ مسیحیت پروتستان،« انجمن تبشیری کلیسا»(2) است که به منظور گسترش مذهب پروتستان در اواخر سده هجدهم میلادی در انگلستان تأسیس شد و تا به امروز به عنوان یکی از فعال‌ترین انجمن‌های تبلیغ مسیحیت در نقاط مختلف جهان مقام خود را حفظ کرده است. فعالیت این انجمن در ایران از نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری/ نوزدهم میلادی آغاز شده و تا دوران انقلاب اسلامی ادامه داشت.
«ناپیر مالکوم» یکی از اولین مبلغان این انجمن در یزد است که با شروع فعالیت این انجمن در شهر یزد با اعزام دکتر وایت(3) در سال 1898م، مقارن سال‌های سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، به اتفاق همسرش و چند ماه پس از دکتر وایت وارد یزد شد.(4) وی در حدود پنج سال در یزد به سر برد و حاصل تجربیات و اندوخته های خود را بعد از بازگشت به انگلستان در کتابی با عنوان پنج سال در یک شهر ایرانی منتشر کرد. کتاب وی تاکنون دوبار در لندن(1905 و 1907) و دو بار در نیویورک( 1905 و 1908) به چاپ رسیده است.
زندگی نامه «ناپیر مالکوم» به قلم نواده وی
در مورد زندگی «ناپیر مالکوم» اطلاعات چندانی در منابع موجود وجود ندارد. اما نگارنده از طریق یافتن نواده مؤلف(که همان نام ناپیر مالکوم را دارد و خود نیز کشیش و در حال حاضر سردبیر روزنامه «کلیسای بریتانیا»(5) در بریستول انگلستان است) موفق شده است اطلاعاتی در خصوص زندگی وی به دست آورد.
طبق این اطلاعات مختصر فراهم شده از سوی نواده مؤلف، ناپیر مالکوم، فرزند ژنرال سر جورج مالکوم و برادرزاده سرجان مالکوم مؤلف مشهور کتاب «تاریخ ایران و فرستاده انگلیس به ایران» در عهد فتحعلی‌شاه قاجار، در سال 1870 در هانلی کستل(6) در ایالت ورسسترشایر(7)انگلستان به دنیا آمد. او تحصیلات دانشگاهی خود را در کالج هیلی بری(8) و سپس آکسفورد به پایان رساند و موفق به اخذ لیسانس در سال 1893 و فوق لیسانس در سال 1897شد. مالکوم در سال 1894 به عنوان خادم کلیسا و سپس در سال 1895 در مقام کشیش به خدمت کلیسای انگلستان درآمد. او از همان سال 1894 به عنوان دستیار کشیش در کلیسای سنت آندروز اکلستون(9) و بعد از آن در کلیسای اعلای سنت جان بروگتون(10) خدمت کرد. مالکوم در سوم مارس سال 1898 به عضویت انجمن تبلیغی کلیسا پذیرفته شد و به دنبال آن به ایران سفر کرد؛ و روز دهم اکتبر سال 1898 وارد ایران شد. او بعد از چند سال تلاش در راه ترویج آئین مسیح و تأسیس یک کلیسا در یزد در هفدهم فوریه سال 1904 ناگزیر شد برای بهبود سلامتی خود به انگلستان بازگردد؛ اما بعد از گذشت چند ماه در 31 مارس 1905 مجدداً به ایران بازگشت و به شیراز رفت. مالکوم سرانجام در 15 اکتبر 1907 ایران را برای همیشه ترک کرد و از 21 ژانویه 1908 از خدمت در انجمن تبشیری کلیسا کناره‌گیری نمود. مالکوم در 21 اکتبر سال 1921 بر اثر بیماری کم خونی مهلک درگذشت.
نامزد او اورانیا لاتهام(11) یکی از نخستین پزشکان زن در انگلستان بود. او همراه مالکوم عازم ایران شد و برای جلوگیری از طرح شایعات همواره با حفظ یک روز فاصله بعد از مالکوم سفر می‌کرد. آن ها در سال 1901 در ایران ازدواج کردند. کار پزشکی او در ایران بسیار مورد احتیاج بود و گفته شده که بیمارستان انجمن تبشیری کلیسا در یزد طی سال 1900، بیش از 50 هزار بیمار را مداوا کرد.(12) لاتهام مؤلف کتابی است به نام کودکان ایران(13) که در سال 1911 در لندن منتشر شد.
مالکوم و لاتهام صاحب پنج فرزند شدند که نخستین آن‌ها در طفولیت درگذشت. جورج مالکوم فرزند ارشد و تنها پسر آن ها در ایران متولد شد و بعدها در کسوت مبلغین مسیحیت درآمد و به شهر دزداب در منطقه بلوچستان سفر کرد. دختران مالکوم و لاتهام هلن، اگنس و جین نام داشتند.
رویکردها و اهداف مبلغین مذهبی بر اساس کتاب پنج سال در یک شهر ایرانی
نخستین اروپاییانی که به ایران آمده و آثاری را در قالب سفرنامه در مورد این سرزمین از خود برجای گذاشتند، عمدتاً تاجر و سیاح بودند. به تدریج این تاجران و سیاحان جای خود را به رجال سیاسی- مذهبی و مأمورین دولت ها، کمپانی ها، کلیساها یا دیگر مراکز خاص اروپایی دادند که عمدتاً با هدف امتیازگیری و انعقاد عهدنامه های سیاسی، نظامی و اقتصادی با حکومت ایران، شناسایی آثار تاریخی ایران و تهیه فهرست و نقشه از بقایای آثار باستانی ایران در دوران پیش از اسلام در راستای«تدوین تاریخ ایران باستان» در دانشگاه‌های اروپایی، و تبلیغ مسیحیت و تأسیس کلیسا به این سرزمین سفر می‌کردند. ناپیر مالکوم، در زمره دسته اخیر است که سال‌های آخر سده 19 و اوایل سده 20 میلادی را در ایران و شهر یزد به سر برده است.
کتاب مالکوم گزارشی به اختصار اما کاملاً گویا از مشاهدات و تجارب سفر و اقامت یک مبلغ مذهبی در ایران و شهر یزد است. به بیان دیگر، مالکوم از آن جا که یک مبلغ مذهبی معتقد و کاملاً به اهداف این کار مؤمن و متعهد است، غالب مطالب و آرای خود را با محوریت تبلیغ مسیحیت و نکات و مشکلات گوناگون مربوط به آن در شهر یزد به رشته تحریر درآورده است. خود او در مقدمه کتابش می‌نویسد این کتاب گزارش فعالیت های هیأت مبلغان مسیحی در یزد نیست و از این رو درباره فعالیت‌های انجمن مبلغان مذهبی یزد اطلاعات چندانی در این اثر یافت نمی شود، اما در مقابل اطلاعات بسیاری درباره شرایط و حوادثی که مبلغان مذهبی با آن سر و کار داشتند، در کتاب آمده است.(14) از این رو این کتاب، در حقیقت توصیف یک شهر ایرانی از دیدگاه یک مبلغ مذهبی است و از دقایق و جزئیات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران، آن طور که در سفرنامه‌های سیاحان حرفه‌ای یا سیاستمداران و بازرگانان بدان‌ها پرداخته می‌شود، در این کتاب خبری نیست. و در مقابل مسائلی که از نظر مؤلف در تحلیل شخصیت و محیط زندگی مسلمان یزدی مؤثر بوده، به شکلی روان شناسانه و در راستای اهداف کاری مبلغان مذهبی برای شناخت هرچه بیشتر مخاطبان شان، به تفصیل بررسی شده است.
«پنج سال در یک شهر ایرانی»، در حقیقت حکم یک کتاب آموزشی را دارد که مالکوم در آن به تجزیه و تحلیل سرزمین ایران، خصوصیات جغرافیایی منطقه یزد، ویژگی‌های شخصیت یزدی‌ها، دین اسلام و شخصیت حضرت محمد(ص) و تأثیرات این آئین و پیامبر بزرگوار اسلام بر مردم ایران و به ویژه ساکنان منطقه کویری یزد، تأثیرات برآمده از ساختارهای مذهبی و نکاتی از این دست پرداخته و از این طریق سعی کرده مشکلات کوچک و بزرگ بر سر راه تبلیغ مسیحیت در میان مردم مسلمان ایران و به ویژه مردم شهر یزد و راه‌های غلبه بر آن ها را به اهلش بیاموزد. به عبارت دیگر، کتاب مالکوم حاوی دستورالعمل های یک مبلغ با تجربه به سایر مبلغان مذهبی است.
دو فصل اولیه کتاب مالکوم به توصیف شهر یزد و نوع زندگی مردم آن جا اختصاص دارد که طی مباحث آن برخی نکات مربوط به زندگی اجتماعی و اقتصادی یزدی‌ها نیز ضمن بیان تأثیر محیط مورد اشاره قرار گرفته است. مؤلف در این توصیفات می‌کوشد تأثیر یکنواخت و از نظر او بی روح منطقه کویری یزد را بر نحوه تفکر و اندیشه یزدی های مسلمان نشان دهد و ضمن مقایسه آن با اندیشه و نظام فکری اروپایی ها، تلاش می‌کند آن ذهنیت مخاطبان یزدی را برای مبشران و مبلغان مسیحی روشن کند؛ تا آنان بتوانند شیوه درستی برای تبلیغ در پیش گیرند؛ و به اصطلاح در برخورد با مسلمان یزدی و تبلیغ وی از راهش وارد شوند. نکته جالب در این تجزیه و تحلیل و به‌خصوص مقایسه ذهن یک یزدی با ذهن یک اروپایی نشان دادن برخی تصورات ایرانیان نظیر مفهوم کشور در نظر آنان و معادل بودن آن با شهر و دیار یا زادبوم است. در همین فصول ناپیر از وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی اقلیت های دینی ایران و تغییر و بهبود اساسی وضع زرتشتیان در نتیجه تحولات عصر ناصری و ادوار بعد از آن و نقش حکومت انگلیسی هند در این بهبودی و پیوند پارسیان هند و زردشتیان ایران با استعمار انگلستان یاد می‌کند.
به طور کلی اشارات مالکوم به اقلیت‌های مذهبی و دینی شهر یزد، معطوف به زرتشتیان، بابی‌ها، بهائیان و یهودیان است. او در این اثر بر اساس رویکرد جریان شرق شناسی معاصر، از آئین زرتشت سرسختانه و بسیار جانبدارانه حمایت کرده و به صراحت می‌نویسد زرتشتیان برای خدمت به کشورهای اروپایی جهت تشکیل هر قدرت دست نشانده‌ای در جنوب ایران آماده هستند و افزون بر آن، به رغم اعتقادی که به برتری الهی آئین مسیحیت دارد، کوچک ترین تلاشی برای مسیحی کردن زرتشتیان نمی‌کند و آن گونه که از کتابش برمی‌آید به طور ضمنی از آنان می‌خواهد بر دین خویش باقی بمانند!(15).
«ناپیر مالکوم» اشاراتی گذرا هم به وضع یهودیان دارد، اما بیشترین توجه او در سراسر کتابش معطوف به بابی‌ها و بهائیان است. مالکوم به دلیل وجود تضادهای گسترده میان پیروان این دو فرقه با مردم شیعه مذهب ایران، آنان را در برابر شیعیان مورد حمایت قرار می‌دهد، هر چند از آنجا که به هر شکل بابی‌ها و بهائی ها را مسلمان می داند(!) زرتشتی‌ها یا به قول خود پارسیان را به طور کامل بر آن‌ها برتری داده و ضمن ذکر بعضی از مباحثات خود با بهائیان و بابیان انتقادات متعددی بر اعتقادات آنان وارد می‌کند. لیکن در مجموع او همراه با مواضع استعماری کشورهای اروپایی نسبت به فرقه‌های ساختگی بابیه و بهائیه، آن‌ها را در مقابل مسلمانان مورد حمایت گسترده قرار می‌دهد و به ارائه گزارش‌های یک سویه از برخوردهای مذهبی میان شیعیان و بابی‌ها در یزد می پردازد.
فصل سوم کتاب مالکوم به گفت و گو از آئین اسلام و مذهب تشیع اختصاص یافته است. در این بخش هم ناپیر با همان رویکرد شرق شناسان همدوره خود و با ادعای نقادی بی طرفانه، به شدت به اسلام و شخصیت پیامبر حمله می‌کند و سپس به مقایسه باورهای اسلام و مسیحیت در مورد خداوند و توحید و نبوت می‌پردازد و بعد از آن به توصیف صوفیان و اعتقادات آن‌ها و تأثیرات‌شان بر عقاید بابی‌ها و بهائی‌ها روی می آورد. مالکوم در این فصل از کتاب خود به تجزیه و تحلیل شرایط و علل پیدایش فرقه‌های مجعول بابیه و بهائیه پرداخته و اطلاعات نسبتاً مفصلی در مورد باورها و رفتارهای پیروان این دو فرقه و تضادهای آن ها با یکدیگر عرضه می‌کند و ضمن آن به صراحت از فضای ایده آل ناشی از ظهور و فعالیت این فرق برای تبلیغ مسیحیت از یک سو و تضعیف اسلام از سوی دیگر سخن می‌گوید.
در فصل پنجم کتاب اطلاعات خواندنی و جالبی در مورد خصوصیات شخصی مردم یزد، زبان فارسی و آداب و رسوم یزدی‌ها آمده است. ناپیر در این فصل به توصیف ویژگی‌های فردی و اجتماعی ساکنان خطه یزد پرداخته و ماجراهایی را هم از خاطرات شخصی خود در تأیید نتیجه گیری هایش ذکر می‌کند. طی این فصل یزدی ها هم تحقیر و هم ستایش می شوند و مالکوم علاوه بر بیان صفات نیک و بد آنان از نظر خود، به ریشه یابی علل شکل گیری آن صفات می پردازد؛ هر چند از نتیجه گیری‌های او کاملاً مشخص است که همچون بسیاری از بیگانگان او نیز آن طور که باید و شاید در درک مردم ایران و شناخت دقیق و واقعی خصوصیات آنان موفق نبوده و در قضاوت های خود تا حد زیادی تحت تأثیر پیش داوری‌ها و پیش زمینه‌های ذهنی خود و مهم تر از همه تحت تأثیر نگاه خصمانه‌اش نسبت به آئین اسلام قرار داشته است. در پایان این فصل، مالکوم یزد را به دلیل برخورداری از موقعیت مناسب و احساس نیاز مردم آن جا به اصلاح، و در واقع به دلیل آشوب‌های ایجاد شده از سوی فرق بابیه و بهائیه، جزو بهترین مناطق برای کار تبلیغ مسیحیت معرفی می‌کند.
فصول ششم و هفتم کتاب ناپیر به بیان و شرح مشکلات کوچک و بزرگ موجود بر سر راه مبلغین مذهبی در دعوت به آئین مسیح، استفاده از راه‌هایی همچون ارائه کمک های خیریه، کارهای طبی و کارهای آموزشی برای کشاندن مسلمانان به پذیرش مسیحیت و ارائه رهنمودها و توصیه های متعدد و گوناگون به میسیونرها برای بهبود و پیشبرد کار تبلیغ مسیحیت و غلبه بر مشکلات متعدد بر اساس تجارب و آزمون های فردی خود او اختصاص دارد و در خلال آن ها اطلاعات گذرایی هم پیرامون مسائل اقتصادی و اجتماعی یزد ارائه شده است. با این که مالکوم در نهایت هم اشاره صریحی به میزان موفقیت احتمالی یا نسبی خود و همکارانش در مسیحی کردن یزدی‌ها نمی‌کند، ولی از خلال گفته های او و توجه به اوضاع اجتماعی یزد در اوایل قرن بیستم بر اساس سایر منابع تاریخی و نیز توجه به تعلقات مذهبی شدید یزدی ها- که مالکوم خود نیز به آن مکرراً اذعان می کند- می توان دریافت تنها عده معدودی بر اثر فعالیت‌های انجمن تبلیغی کلیسا در یزد به دیانت مسیح گرویدند.
در مجموع ناپیر مالکوم قضاوت و دیدگاهی بسیار دشمنانه نسبت به اسلام و بسیار تحقیرآمیز نسبت به ایرانیان مسلمان و مردم یزد، به استثنای زرتشتیان، دارد. او اسلام را موجب تباهی ایران می داند، هر چند در پایان فصل سوم کتاب خود که اوج حمله به اسلام است، از خواننده به دلیل توهین به اسلام عذرخواهی می‌کند و در عین حال یادآوری می‌نماید که تنها مطالبی رایج را بر زبان آورده است! گذشته از این‌ها، از مسائل و مطالبی که وی در مورد تاریخ و الهیات اسلام و مذهب تشیع بیان می‌کند، آشکار است که او مطلقاً شناخت و آگاهی دقیق و کاملی از آئین اسلام نداشته است. مالکوم همچنین به رغم تحقیر یزدی‌های مسلمان، در چندین جای کتابش از هوشمندی، سخاوت، مهمان نوازی، معاشرتی بودن و خصوصیات خوب دیگر مردم یزد به نیکی و با ستایش یاد می‌کند.
کتاب «ناپیر مالکوم» موردتوجه محققان تاریخ فرقه‌های بابیه و بهائیه همچون ادوارد براون، و به دلیل ارائه گزارش های یک سویه و جانبدارانه از برخوردهای بابی‌ها و بهائی‌ها با شیعیان در یزد مورد توجه و استناد پیروان این دو فرقه، و بعد از این ها مورد توجه زرتشتی ها برای مستند کردن محدودیت های جامعه اقلیت زرتتشتی ایران در قرن نوزدهم، قرار داشته است.
پی نوشت ها :
1.Napier Malcolm,Five Years in a Persian Town,London,1907
2.Church Missionary Society
3.Henry White
4.صفورا برومند، پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در دوره ی قاجاریه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، 1381، صص 166-167.
5.British Church Newspaper
6.Hanley Castle
7.Worcestershire
8.Haileybury
9.St.Andrews Ecclestone
10.St.John's Higher Broughton
11.Urania Latham
12.به نظر می‌رسد اگر این رقم را به تعداد دفعات مداوای بیماران مربوط بدانیم، بیشتر مقرون به صحت خواهد بود.
13.Children of Persia
14.صفورا برومند(همان، ص 168) به برنامه های مبلغین مذهبی برای دعوت زرتشتیان به پذیرش آئین مسیح اشاره دارد که چنین موضوعی نه تنها با رویکرد خاص مبلغان اروپایی و جریان ایران شناسی اروپاییان همخوانی ندارد، بلکه کتاب مالکوم نیز خلاف آن را به اثبات می‌رساند.
15. شورش هندوستان(1857م)، ترجمه اوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران: نیلوفر، 1372
منبع:«ایران و استعمار انگلیس» : مجموعه سخنرانی ها و مقالات، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، جلد ششم، بهار 1391
| این مطلب تاکنون 1596 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|