| رضاشاه عامل امنیت بود یا ناامنی؟ | حکومت قاجار استمرار استبداد سنتی رایج جامعهٔ ایران در طول سده ها و هزاره های پیشین بود. با این تفاوت که آن حکومت گرفتار نفوذ و سلطه دو دولت قدرتمند همسایه، یعنی روس و انگلیس بوده و این باعث می شدہ استبداد قاجاری مشکلات ویژهٔ خود را داشته باشد. با وجود این، ایران آن دوران نظم و امنیت متعارف خود را داشت که نقد و آسیب شناسی آن بیرون از هدف این سخن است.
در آن دوران، استبداد و سلطهٔ بیگانگان مهمترین بحرانهای جامعهٔ ایران بودند و زندگی و امنیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم از سوی این دو عامل تهدید می شد. مشروطیت برای رفع بحرانهای یادشده انجام گرفت.
پس از پیروزی مشروطیت، اگرچه اندکی از شدت استبداد سنتی کاسته شد و یا شاید شیوه و چهره آن تغییر کرد، اما به علت تضعیف حکومت مرکزی و ضعف مدیریت آن ، مداخله و سلطه بیش از پیش روس و انگلیس، اشغال کشور از سوی متفقین جنگ جهانی اول، بحران فقر و بیماری و عقب ماندگی اقتصادی و بحران سازیهای مشروطه خواهان سکولار غربگرا، و... وضع کشور در همهٔ زمینه ها وخیم تر شد و در این میان، ضریب امنیت جامعه حتی از آنچه در قبل از مشروطه بود، کمتر شد. بدین ترتیب، ناامنی خود به بحرانی تبدیل گردید و بر بحرانهای یاد شده افزوده شد. در ایامی که ایران چنین وضعی داشت، انقلاب شوروی اتفاق افتاد و باعث تغییر آرایش بین المللی گردید. استعمار بریتانیا که تا آن هنگام در ایران با یک رقیب سیاسی اقتصادی به نام دولت روسیهٔ تزاری روبه رو بود که تنها بر سر نفوذ و سلطه و منافع خود با آن به رقابت می پرداخت و آن رقابت را هم در قالبی قرارداد ۱۹۰۷ تنظیم کرده بود، در پی آن انقلاب با یک خصم اعتقادی، سیاسی، اقتصادی به نام دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی روبه رو شده بود که نه تنها نمی خواست به شیوهٔ روسیهٔ تزاری برای استثمار ایران با بریتانیا به رقابت بپردازد، بلکه با اتخاذ مواضع ضدامپریالیستی، منافع بریتانیا را در ایران و دیگر مناطق جهان به چالش می طلبید. استعمار بریتانیا در حالی که با چنین مشکلی روبه رو شده بود، به علت مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ جهانی و بروز بحرانهایی در مناطق تحت استعمارش، ناگزیر بود نیروهایش را از ایران بیرون ببرد. بنابراین با توجه به موقعیت مهم و راهبردی ایران، بریتانیا می بایست تکلیف موقعیت و منافع خود را در ایران روشن ساخته آنگاه ایران را ترک کند. در چنین وضعیتی بود که آن دولت که تا آن هنگام، در چارچوب رقابت با روسیهٔ تزاری، منافع خود را در تضعیف دولت ایران و تشدید نابسامانیهای آن می دید، اکنون تنها راه تأمین منافع خود را در رفع ناامنی ها و ساماندهی امور از طریق روی کار آوردن یک دولت مطمئن مقتدر می دید. البته ایجاد امنیت، نیاز بنیادین هر جامعه ای است و به طور طبیعی، ایجاد یک دولت کارآمد برای تأمین امنیت، مطالبه اساسی جامعه ایران، به ویژه پس از نهضت مشروطیت بود که به علت کارشکنی‌های دولتهای بیگانه و بحران سازیهای افراد و گروههای سیاسی داخل کشور، همچنان معوق مانده بود. این نیاز جامعه ایران که اکنون به نیاز دولت انگلیس هم تبدیل شده بود، دستاویز مناسبی شد تا آن دولت به بهانهٔ آن، تصمیم خود برای روی کار آوردن دولت مورد نظرش در ایران را عملی سازد. بدین ترتیب، ایجاد یک دولت مقتدر برای رفع ناامنی ها، نیاز مشترک جامعه ایران و دولت بریتانیا گردید. اما در آن اوضاع و احوال، ملت ایران بنابه دلایلی که به برخی از آنہا اشارہ شد، قادر نبود که برای رفع دیگر بحرانها و تأمین امنیت خویش، دولت مطلوب خود را بر سر کار آورد. بلکه این دولت انگلیس بود که به علت نفوذ فوق العاده در ایران می توانست همهٔ اهرمها و ابزارها را به کار گیرد و دولت مورد نظر خود را بر سر کار آورد. او این خواستهٔ خود را پس از ناکامی در اجرای قرارداد ۱۹۱۹، با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و به قدرت رساندن رضاخان تحقق بخشید. بنابراین طبیعی بود که دولت کودتا، صرف نظر از اینکه چه کسی رهبر آن باشد، با توجه به نیاز جامعه و نیز با توجه به نیاز بریتانیا، در پی برطرف کردن ناامنی ها باشد. رضاخان هم صرف نظر از چگونگی عملکرد او و اینکه آیا همه مواردی که وی با این دستاویز با آنها برخورد کرد درست بودند یا نادرست در حد قابل قبولی در برطرف کردن برخی از آن بی نظمی ها و ناامنی ها موفق شد. زیرا هم ملت از این قبیل اقدامات حمایت می کرد و هم بریتانیا برخلاف گذشته، این دولت را در انجام این امور یاری می داد. اما اقدامات رضاشاه به مواردی که نیاز واقعی جامعه ایران بودند محدود نماند. او پس از حذف عوامل جزئی و خرد ناامنی، با استقرار دیکتاتوری نظامی، همراه با حرص و شخصی و اعمال سیاستهای خود به یک عامل انحصاری و کلان ناامنی جامعه تبدیل گردید. به گونه ای که نامنی های ناشی از نظام سیاسی، منش شخصی و سیاستهای او به مراتب عمیق تر و گسترده تر از ناامنی های قبل از او بودند. هدف این سخن، مقایسهٔ غیرضرور امنیت و ناامنی دوره های قاجار و پهلوی که هر دو به تاریخ سپرده شده اند و بر زندگی امروز ما بی تأثیرند نیست. بلکه تنها از آن جهت که ناامنی های سالهای آستانهٔ کودتا به عنوان مهمترین عامل ذهنی و عینی توجیه کننده کودتا و تأسیس سلسلهٔ پهلوی و عملکرد آن سلسله مطرح شده اند، اشاره ای گذرا به عوامل، مصادیق و حوزه های آن ناامنی ها لازم به نظر می رسد تا معلوم شود که جامعهٔ ایران در قبل از کودتا به چه ناامنی هایی مبتلا بود، امنیت در چه حوزه هایی را نیاز داشت و از اقدامات رضاشاه چه چیزی نصیبش شد.
از جمله عوامل ناامنی جامعهٔ ایران در آستانهٔ کودتای ۱۲۹۹، یکی راهزنانی بودند که امنیت کاروانهای تجاری را تهدید می کردند. دیگری سارقانی بودند که در مناطق شهری، روستایی یا عشایری به سرقت یا غارت پرداخته و امنیت مردم را به خطر می انداختند. عامل دیگر، افراد بزهکار و شروری بودند که معمولاً در محیط های شهری، آن هم شهرهای بزرگ، جامعه را ناامن می ساختند. مورد دیگر، اغتشاشاتی بود که با انگیزه های مختلف، از درگیری میان ایلات و طوایف پیش می آمد. موارد دیگری مانند نهضت میرزا کوچک خان جنگلی در گیلان و قیام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان نیز جزو مصادیق ناامنی شمرده شده اند. ولی در این باره باید گفت اگرچه ممکن است تحرکاتی از این قبیل موجب ناآرامی هایی در جامعه گردند، اما اینگونه موارد، ماهیت دیگری داشته نمی توان آنها را در ردیف دیگر عوامل ناامنی برشمرد. زیرا از منظر جامعه شناختی، اینها اقداماتی مدنی بودند که در حوزهٔ نفود خود در پی استقرار نظم و امنیت بوده و خود در اعتراض به ناامنی ها و دیگر نابسامانیهای کشور با حکومت مرکزی و دولت وابسته به انگلیس به مبارزه برخاسته بودند. بنابراین، اینها از مقولهٔ جنبشهای سیاسی بوده و تحلیل چگونگی پیدایش آنها و اقداماتشان می بایست از منظر دیگری انجام گیرد و نمی توان آنها را از عوامل ناامنی - بدان معنا که در این نوشته مورد نظر است - قلمداد کرد.
بدین ترتیب، عوامل و موارد ناامنی هایی که پیش از کودتا در جامعه وجود داشتند و مردم خواهان برطرف شدن آنها بودند، به طور عمده همان هایی بودند که به آنها اشاره شد. آن ناامنی ها، در مجموع، سه ویژگی داشتند، یکی اینکه عوامل آن ناامنی ها افراد معمولی جامعه بوده قدرتی مافوق قدرت مردم نداشتند و از این رو مردم می توانستند در برابر تهدید آنها از خود دفاع کنند. دیگر اینکه آن تهدیدها و ناامنی ها در مرتبهٔ اول، متوجه اموال مردم بودند و در مرتبهٔ بعد ممکن بود جان افراد را هم به خطر بیندازند. سوم اینکه آن ناامنی ها، از نظر زمان و مکان فراگیر نبودند. به بیان دیگر، اینگونه نبود که امنیت همهٔ اقشار جامعه به طور همزمان در همهٔ مناطق کشور از سوی عامل واحدی تهدید بشود. برای نمونه، ناامنی ناشی از راهزنی فقط متوجه کاروانهای تجاری می شد. ناامنی ناشی از اغتشاشات ایلی و عشایری، جوامع شهری و روستایی را کمتر تهدید می کرد. همچنین، ناامنی ناشی از شرارت افراد شرور در جوامع شهری، جوامع روستایی یا عشایری را تهدید نمی کرد. ضمن اینکه این قبیل جرائم، به صورت موردی انجام می گرفت و در جوامع نسبتاً امن نیز ممکن است چنین اتفاقاتی رخ بدهد. اگرچه رضاشاه برخی از ناامنی های قبل از کودتا را برطرف ساخت، اما خود ناامنی های دیگری برای مردم ایجاد کرد. ناامنی پدیده ای است که به خوب و بد تقسیم نمی شود و به طور مطلق مردود است. ولی مانند مقوله های دیگر، مراتب دارد. ناامنی های دورهٔ رضاشاه ویژگی هایی دارند که آنها را از ناامنی های دورهٔ قبل از او متمایز می سازد و مرتبهٔ آنها را روشن می کند. یکی اینکه عامل این ناامنی ها افراد معمولی جامعه نبودند بلکه حکومت دیکتاتوری نظامی خشنی بود که به حمایت بریتانیا هم پشت گرم بود. از این رو، مردم در برابر تهدیدات و ناامنی های ناشی از آن امکان دفاع مؤثری را از خود نداشتند. ویژگی دیگر اینکه قدرت مطلقهٔ حکومت، افزون بر مال و جان، اعتقادات، ارزشهای عمومی و هویت جامعه که از قضا خود از عوامل امنیت آفرین جامعه بودند را تهدید می کرد. هنگامی که قدرت مطلق حاکمیت، حوزهٔ عمیق و گستردهٔ هویت عمومی جامعه را تهدید کرد، سومین ویژگی ناامنی های دورهٔ رضاشاه، یعنی فراگیری آن رخ نمود و همهٔ اقشار ملت را ناامن ساخت. دیکتاتوری او امنیت را در سراسر کشور از همهٔ اقشار جامعه، به ویژه نخبگان سیاسی و فرهنگی، سلب می کرد. طبقات ثروتمند و زمیندار از حرص و آز شخصی بی پایان او در امان نبودند. سیاست او در مورد عشایر، نه تنها امنیت، که زندگی بخش بزرگی از جامعه را آسیب رساند و مهمتر و گسترده تر از همه، سیاستهای فرهنگی او با هجوم به اعتقادات، ارزشها و هویت عمومی جامعه، حوزه عمومی و خصوصی زندگی مردم را ناامن کرد. بدین گونه در مدت بیست سال حکومت او هیچ قشر یا طبقه ای در سراسر کشور از تهدیدهای وی در امان نبودند.
بدون تردید، ملت ایران نمی خواست که از چالهٔ ناامنی های قبل از کودتا به چاه ناامنی های دورهٔ بعد از آن بیفتد. فلسفهٔ وجودی دولتها تأمین امنیت است و اگر دولتی نتواند امنیت جامعهٔ خویش را تأمین کند، حتی اگر در این باره قصور داشته باشد نه تقصیر، فلسفهٔ وجودی و بنیان مشروعیت خود را از دست می دهد، چه رسد به اینکه حکومتی خود منبع اصلی تهدید امنیت مردم خویش، آن هم در همهٔ ابعاد و برای همهٔ اقشار، باشد. امنیت سنگ زیرین آسیای زندگی است و جامعه در برابر سلب این نعمت، هیچ خدمت دیگری را از کسی نمی پذیرد و شاید آن را خدمت تلقی نکند. بی سبب نبود که در شهریور ۱۳۲۰ نه تنها عموم مردم ایران بر اثر شدت شادمانی از برکناری رضاشاه، کمتر متوجه تلخی و اندوه اشغال کشور از سوی بیگانگان شدند، که رجال سیاسی و همکاران نزدیک او نیز از اینکه ملت و کشور از چنگ چنین کسی رها شده بود خوشحال بودند. منبع:سید مصطفی تقوی، امنیت در دوره رضاشاه، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، بهار 1389، ص 179 تا 184 | این مطلب تاکنون 2857 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|