| جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران | ساجدی
حدود دو قرن پیش وقتی «عبدالله خان معمارباشی» به دستور فتحعلی شاه دومین پادشاه سلسله قاجار ، ساخت یکی از بزرگترین مساجد تاریخی ایران موسوم به «مسجد شاه» را در تهران آغاز کرد شاید نه او و نه شاه قاجار تصور نمی کردند که این مسجد چه نقش برجسته ای در تحولات بنیادین تاریخ معاصر ایران خواهد داشت و چه رویدادهای شگفت و تاثیرگذاری از درون همین مکان برای تغییر مسیر تحولات سیاسی کشور به وقوع خواهد پیوست .
تصویر اوژن فلاندن نقاش فرانسوی از مسجد شاه تهران در 1217 خورشیدی
ساخت بنای مسجد شاه به روایتی از 1224 و به روایتی از 1229 هجری قمری آغاز شد ولی تاریخ اتمام بنای آن را عموم مورخین سال 1240 هجری قمری ذکر کرده اند . اوژن فلاندنEugene Flandin نقاش فرانسوی، که در سال ۱۲۱۷ خورشیدی در زمان محمد شاه قاجار به ایران آمده بود تا از آثار باستانی ایران گزارش و عکس تهیه کند از مسجد شاه نیز دیدن کرده بود . فلاندن بهترین نگارگری است که آثار باستانی ایران را بگونه ای دقیق و واقع گرایانه نقاشی ومستندسازی کرده و پس از او کسی نتوانسته است کار او را تکرار کند. طرح‌های او به ویژه از بناها و سنگ نگاره‌های تخت جمشید و از مسجدشاه تهران در زمان نبود دوربین عکاسی ، علاوه بر زیبایی و دقت ، در برخی موارد به دلیل ثبت اندازه‌های بخش‌های گوناگون ، دارای ارزش استناد‌پذیری هستند. فلاندن از بنای مسجدشاه به عنوان زیباترین بنای عصر فتحعلیشاه قاجار یاد می کند .
از تصویر زیبای «ژول لورانس» نقاش فرانسوی متعلق به 1264هجری قمری که از مسجد شاه تهران منتشر کرده چنین بر می آید که این مسجد مانند مسجد شاه سمنان ، مسجد شاه قزوین و مسجد شاه بروجرد که آنها نیز در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده اند فاقد مناره بوده و مناره های این مساجد عمدتاً از آثار دوران ناصرالدین شاه قاجار است .
به این ترتیب بانی مسجد شاه ، فتحعلی شاه است که نام او بر پیشانی ایوان بزرگ سمت قبله به خط نستعلیق نوشته شده است. ناصرالدین شاه قاجار را نیز می توان تکمیل کننده اصلی آن نامید.
به دستور ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۷هجری قمری در اصلی در ضلع شمالی تعمیر و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گلدسته مسجد ساخته شد. ساعت موجود بین دو مناره به نام ساعت معیرالممالک نیز بین سالهای ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳ هجری شمسی توسط سید حسن امامی امام جمعه تهران خریداری و توسط حاج حسین لرزاده معمار قدیمی و سالخورده بر روی پایه ای نصب شده و در همان سال ها نیز شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است.
مسجد شاه وسعتي در حدود يازده هزار متر مربع دارد و بر طبق اصول معماري سنتي ايراني ساخته شده است. اين مسجد همچنين مجموعه اي از نفيس ترين آرايه ها مانند گچکاري، حجاري، مقرنس و کتيبه هاي گوناگون و ... درقسمت هاي داخلي و خارجي خود دارد. در هر يک از دو شبستان بزرگ مسجد دوازده ستون قرار دارد. همچنين دو مناره مسجد در طرفين ساعت ديده مي شوند. اين دو مناره با کاشيکاري زيبايشان ، همانگونه که گفته شد به دستور ناصرالدين شاه قاجار به اين بنا افزوده شده اند. هر کدام از درهاي مسجد به دالاني متصل مي شوند.
گنبد بزرگ مسجد مزين به کاشيکاري هاي زيبايي است. در ايوان جنوبي مسجد شکيات نماز به خط مهدي خوشنويس ملقب به ملک الکتاب نوشته شده است. منبر مسجد ، داراي 13 پله و از جنس سنگ مرمر يکپارچه مي باشد. شبستان های اصلی مسجد شاه در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پاره‌ای از جزییات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده و در طراحی و ساخت آن مانند سایر ابنیه آن زمان هنرمندا ن شیرازی دست داشته‌اند . معماری این مسجد از لحاظ وسعت صحن ، شبستانهای زیبا ، گنبد عظیم کاشیکاری ، طاق نما ، غرفه ها و سر در باشکوه جالب است و انواع کاشیکاری های بدیع در آن دیده می شود. همزمان با ساختمان این مسجد در تهران ، در شهرستانهای دیگر نیز به همین سبک و شیوه معماری ساخته شده اند که آنها هم به مسجد شاه یا مسجد سلطانی شهرت داشته اند. در ساختمان مساجد سلطانی از شیوه معماری مسجد وکیل شیراز پیروی شده است.
ژاک موریه ، نایب سفارت انگلیس ، در سفرنامة خود در سال ۱۲۲۲ هجری قمری می‌نویسد: « تنها بنای قابل ملاحظه در تهران عهد فتحعلیشاه مسجد شاه است.» کتیبه های تاریخی موجود در بنا ، عموماً به خط آقا مهدی ملک الکتاب است. نام استادان کاشی‌کار، اسدالله عابدینی، اسدالله حسینی، احمدعلی‌اصغر و علی اکبرمحمد از تهران و مصطفی طباطبایی ، حسین باقر ، عبدالرحیم و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشی‌کاری‌های اطراف صحن دیده می‌شود. این بنا با استفاده از آجرهای نخودی رنگ مزین به کاشی‌های چند رنگ و بر طبق اصول معماری ایرانی تزیین شده و دارای حیاطی وسیع و کلاسیک با ایوانی در هر طرف آن است. طرح و معماری مسجد هم ساده و هم انعطاف‌پذیر است به نحوی که می‌توان در ابعاد و اجزای اصلی بنا تغییراتی داد و آنها را تا بیرون محدوده حیاط تا ساختمان‌های مجاور امتداد داد.
حیاط مسجد از طریق شبکه ای از راه های خروجی به بازار اتصال پیدا می‌کند. ورودی مسجد به شکل یک مدخل مستطیل شکل عریض و در مرکز یک طاق عمیق در وسط دیوار قرارگرفته است که طاق قوسی مقرنس آن با نقوش درهم رفته گیاهان وکاشی‌های خشتی هفت رنگ لعاب‌دار رنگارنگ تزیین شده و دورتا دورآن نام فتحعلیشاه به خط نستعلیق نوشته شده است.
این ورودی به یک هشتی (دالان) طاق‌دار منتهی می‌شود که به حیاط وسیع مجاور ایوان بزرگ شمالی راه دارد. حیاط مربع شکل و با ردیف طاق‌های یک طبقه وسیع و کم عمق در هر طرف است و هر یک از چهار ایوان در وسط هر ضلع حیاط واقع شده است. مهم‌ترین ایوان ، ایوان جنوبی است زیرا از آنجا می‌توان وارد حجره کوچک گنبدداری شد که محراب اصلی مسجد در پشت دیوارهای جنوبی آن قرارگرفته است. کتیبه‌های داخل بنا مثل کتیبه داخل گنبد خانه تاریخ ۱۲۲۴ هجری قمری را نشان می‌دهد و کتیبه داخل هشتی موجود بر بالای در اصلی مسجد تاریخ ۱۲۲۵ هجری قمری را نشان می‌دهد.
درب ورودی بزرگ واصلی مسجد در سمت شمال قرار دارد که با ۱۸ پله به خیابان پانزده خرداد مربوط می‌شود. در پایین پله دکان‌هایی قرار دارد که سابقاً به صورت طاق‌نما بود و کسبه به مشاغلی چون فروش ابزار و قفل، مته وانواع زنجیر، وچاقو تیزکنی ومهرسازی اشتغال دارند. در این میان حوض باریک وکشیده همراه باغچه هایی در دو طرف وجود دارد. در دهلیز ورودی آبخوری سنگی وجود دارد وکتیبه ای کاشیکاری شده که احتمالاً در دوران انقلاب به آن اضافه شده است. در ورودی آن سال تولد ائمه وحضرت امام خمینی حک شده است. دهلیز به صحن شمالی مسجد راه دارد.
نمای امروزی مسجد امام خمینی
صحن مسجد مربع و هر ضلع آن ۶۴ متر طول دارد. درمیان صحن حوض سنگی بزرگی وجود دارد که درگذشته آب آن از قنات شاه تأمین می‌شده است. شبستان قدیمی مسجدکه بیش از ۲۰۰۰ متر مربع وسعت دارد از سه قسم تشکیل شده است. شبستان زیرگنبد به وسیله چهار راهرو به دو شبستان دیگر مسجد متصل می‌شود. دراین شبستان و در زیر گنبد چند غرفه کاشیکاری شده وجود دارد که به بانوان خانواده قاجار اختصاص داشته است.
راهروهایی که شبستان زیرگنبد را به شبستان های اطراف متصل می‌کند به شکل طاقی است و با نقوشی معروف به طرح چادر شبی تزیین شده است. درشمال صحن مسجد، شبستانی آجری از عهد ناصرالدین شاه وجود دارد که دارای ۱۲ ستون آجری است. این شبستان، به علت روبه قبله بودن، درزمستان آفتابگیراست که به همین علت به شبستان گرم نیز معروف است. حیاط مسجد ازجنوب شرقی به بازار بین‌الحرمین وازجنوب غربی به امام زاده زید در بازار کفاش‌ها ختم می‌شود.
دردهه های اخیر، دیوارها وسقف ایوان‌های مسجد را رنگ کرده‌اند وروی آنها نقوش کاشی متصلی رنگ آمیزی شده است. همچنین، زیرسقف گنبدخانه نقشی مشابه کاشیکاری زیرگنبد مسجد شیخ لطف الله نقاشی شده است. احداث دو وضوخانه وتجدید بنای حوض از اقدامات دهه ها ی ا خیر بوده است.
مسجدمورد نظر که در دوره قاجار مسجد سلطانی ، در دوره پهلوی مسجد شاه و پس ازانقلاب مسجد امام خمینی نامیده شده ، درتاریخ ۱ مهر ۱۳۶۳ با شماره ثبت ۱۶۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مسجد از زمان احداث تاکنون به دلیل موقعیت مهم آن در بازار همواره مجالس بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیتهای مهم سیاسی و ملی در آن منعقد شده است . از جمله مجالس مهمی که در زمان ناصرالدین شاه و با حضور خود او در این مسجد برگزار شد مراسم ختم آیت الله سیدمحمدحسن حسینی شیرازی معروف به میرزای شیرازی بانی تحریم تنباکو بود . از دیگر مجالس ترحیم در این مسجد می توان به مجالس ختم شعاع السلطنه فرزند مظفرالدین شاه ، رئیسعلی دلواری قهرمان قیام مردم جنوب علیه انگلیس ، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی ، آیت الله فیض قمی و آیت الله بروجردی اشاره کرد .
مسجد شاه در دوران قاجار ملجاء و پناهگاه ستمدیدگان و درماندگان بوده است . این مسجد به دفعات صحنه اعتراض مردم به قراردادها و امتیازات عهد قاجار بوده و فتوای آیت الله میرزای شیرازی در تحریم تنباکو در همین مسجد برای مردم و درباریان قرائت شد . قیام مشروطیت نیز در اواخر حکومت مظفرالدین شاه با تجمع اعتراض آمیز مردم در همین مسجد آغاز گردید . مسجد شاه چند بار صحنه تجمع علما برای نجات جان آیت الله شیخ فضل الله نوری بود .
در زمان احمد شاه قاجار نیز این مسجد شاهد اجتماعات مردم برای اعتراض به اهانت وهابیها به قبور مطهر ائمه در قبرستان بقیع بود . پس از شکست قیام علما در عراق در پی جنگ اول جهانی و اخراج شیعیان از آن کشور، مسجد شاه از جمله مکان هایی بود که تجمع اعتراض آمیز مردم علیه انگلیس و در حمایت از قیام شیعیان عراق راشاهد بوده است .
مسجد شاه روز سوم خرداد سال 1300 یعنی یک روز قبل از سقوط کابینه سید ضیاءالدین طباطبایی شاهد اعتراض گسترده مردم و علما علیه انگلیس و سید ضیاء بود . پس از سیلی یکی از عوامل رضاخان به صورت آیت الله سید حسن مدرس ، مسجد شاه صحنه تظاهرات خشم آلود و اعتراض آمیز مردم علیه سیاستهای رضاخان بود . پس از شهریور 1320 نیز از این مسجد تظاهرات بزرگی علیه حزب توده به راه افتاد . پس از سقوط رضاخان جنبش فدائیان اسلام از ورود زنان بی حجاب به مسجد شاه جلوگیری کردند . در دوره نهضت ملی شدن صنعت نفت تظاهرات بزرگی از سوی «مجمع مسلمانان مجاهد» و با همکاری و هدایت آیت الله کاشانی در مخالفت با دولت هژیر در مسجد شاه برگزار شد که در آن مرحوم نواب صفوی سخنرانی کرد.
آیت الله کاشانی و همچنین رهبران فدائیان اسلام در فاصله سالهای 28-1326 نیز بانی تظاهرات بزرگی علیه رژیم صهیونیستی در مسجد شاه متعاقب جنگ اول اعراب و اسرائیل بودند . در این مسجد همچنین در فاصله سالهای 28-1327 سخنرانیهای افشاگرانه مهمی توسط آیت الله محمد تقی فلسفی علیه حزب توده صورت پذیرفت .
ترور دو تن از نخست وزیران عصر پهلوی به نامهای سپهبد حاجعلی رزم آرا (در 16 اسفند 1329) و حسین علا (در 25 آبان 1334) در همین مسجد به وقوع پیوست که البته ترور علاء منجر به مرگ وی نگردید .
مسجد شاه پایگاه موثری در افشاء چهره بهائیت و سخنرانیهای روشنگرانه آیت الله محمد تقی فلسفی در این رابطه طی دهه 1330 بود . وقوع این گونه حوادث در مسجد شاه بیانگر نقش و اهمیت این مسجد در سیر تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران می باشد .
در جریان قیام اسلامی 15 خرداد 1342 و همچنین در جریان اعتراضات مردم نسبت به تقلبات انتخاباتی دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی ، مسجد شاه از جمله پایگاهها و محورهای فعالیت مبارزان بود . در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی نیز مسجد شاه یا مسجد امام خمینی صحنه تجمعات مردمی و به راه افتادن تظاهرات بر ضد رژیم ستمشاهی بود . کتاب «گام به گام با انقلاب» نوشته اکبر خلیلی به نقش مسجد شاه در حوادث پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره دارد . | این مطلب تاکنون 4159 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|