| كتابخواني در عصر قاجار |  دوره قاجار مصادف با رواج مظاهر جديد اروپايي از جمله ورود صنعت چاپ به ايران و رواج كتاب هاي چاپ سنگي در كشور است . استفاده از اين صنعت تحول فرهنگي بزرگي در ايران به وجود آورد . زيرا از آن پس ناشران توانستند از هر عنوان كتاب 800 و در برخي موارد تا بيش از 1000 نسخه به چاپ برسانند . شمارگان زياد كتاب هاي چاپ سنگي در مقايسه با كتابهاي خطي و نيز غير مرغوب بودن كاغذ و جلد كتاب هاي چاپ سنگي سبب ارزاني توليد كتاب و امكان دسترسي گروه زيادي از كتاب دوستان به كتابهاي مورد علاقه شان گرديد . برخي از پژوهشگران ايراني بر اين نظرند كه نخستين كتاب چاپ سنگي ، قرآن به خط ميرزا حسين خوشنويس به سال 1248 ق و سپس زادالعماد است كه به خط هم او و به سال 1251 ق در تبريز به چاپ رسيده است . اما تحقيقات جديد نشان مي‌دهد كه نخستين كتاب چاپ سنگي به نام جهاديه است كه به كوشش ميرزا بزرگ قائم مقام در 1234 ق در تبريز به چاپ رسيده است . نخستين كتاب چاپ سنگي كه در تهران به چاپ رسيد ديوان عبد الوهاب معتمدالدوله نشاط يا ديوان غزليات حافظ است كه در 18 محرم 1254 ق به چاپ رسيده است . اما برخي ديگر نخستين كتاب چاپ سنگي تهران را المعجم في آثار ملوك العجم دانسته اند كه در 1259 ق به چاپ رسيده است . پيش از انتشار كتب چاپي فارسي در ايران اين كتابها در خارج از كشور چاپ مي‌شدند . به نوشته شاردن فرانسوي در سياحتنامه ، وي در 1087 ق همراه با وزير اعظم شاه سليمان اول صفوي كتابهاي فارسي چاپ شده در خارج از كشور را به نظر شاه رساند .
نخستين دستگاه چاپ سنگي فارسي در 1225 ق در هند دائر شد كه از جمله اولين آثار چاپي آن انوار سهيلي است كه در 2 رجب 1243 ق در چاپخانه بمبئي به چاپ رسيده است . از جمله مطبعه هاي فارسي زبان هند ، « مطبعه نولكشور » است كه در 1270 ق تاسيس شد و تا 1330 ق بيش از 12000 عنوان كتاب معتبر فارسي از جمله فرهنگ هاي لغت و ديوان شعراي فارسي گوي ايراني و هندي را تصحيح و به چاپ رساند .
قديمي ترين كتاب چاپ سنگي فارسي در عثماني « فرهنگ شعوري» است كه در 1255 ق به چاپ رسيده است . در مصر نيز « مطبعه بولاق » كه در 1235 يا 1237 ق دائر شد به چاپ كتابهاي فارسي نيز مي پرداخت . نخستين كتاب چاپ فارسي مطبعه بولاق « مفاتيح الدريه في اثبات القوانين الدريه » است كه در 1242ق و سپس گلستان سعدي و پند نامه عطار است كه در 1244 ق چاپ و منتشر شدند . در شهر هاي اروپايي مانند پطروگراد ، وين ، لندن ، رم ، پاريس و ليدن نيز كتابهاي فارسي نفيس چاپ و منتشر مي شده است .
چاپ سربي نخست در 1227 ق در تبريز دائر شد و مدتي بعد كتاب فتحنامه با چاپ حروفي منتشر گرديد . پس از آن مي‌توان از مآثر سلطاني عبدالرزاق بيك دنبلي ( اواخر رجب 1241 ق ) و رساله آبله كوبي ياد كرد كه اندكي پس از آن انتشار يافت . ظاهرا در همان وقت كه در تبريز چاپخانه سربي دائر بوده ، چاپخانه ديگري در تهران در حدود 1240 ق داير بوده است بدون آنكه چاپخانه تبريز به تهران منتقل شود . از نخستين كتابهاي چاپ حروفي تهران مي‌توان از محرق القلوب ( 1239 ق ) ، عين الحيات و حيات القلوب در 1240 ق نام برد . قديمي ترين كتابي كه به زبان فارسي با چاپ حروفي منتشر شد دو كتاب داستان مسيح و داستان سن پيدرو است كه با ترجمه لاتين در 1049 ق در ليدن هلند به چاپ رسيدند . گرچه چاپ سربي زودتر از چاپ سنگي در ايران دائر شد اما پس از چند سال جاي خود را به چاپ سنگي داد و اين صنعت به مدت 60 سال در ايران ، تبريز ، اصفهان ، شيراز ، مشهد و چند شهر ديگر داير بود .
خط كتابهاي چاپ سنگي بيشتر نسخ و نستعليق و گاهي شكسته بود و كاغذ آنها غالبا روسي و روزنامه مانند بوده و گاهي هم از كاغذهاي فرنگي ديگر استفاده مي شده است . كتابهاي چاپ سنگي را در آغاز همانند كتب خطي ، مصور و مزين مي‌كردند . بدين ترتيب كه در صفحه اول ترنج يا شمسه مي‌انداختند و در صفحه دوم معمولا سرلوحه اي قرار داشت و در سرلوحه ها به جز نقوش هندسي ، گاه شير و خورشيد و گاه دو ملائكه يا دو شير كه تاجي در ميان دست هاي خود دارند ديده مي‌شد . مجلس سازي و تصوير هم به همان سياق نقاشي هاي عصر قاجاري انجام مي‌شد كه ممزوجي از شيوه مينياتورسازي و نقاشي اروپايي بود . تاريخ چاپ كتاب نيز غالبا در صفحه آخر كتاب ذكر مي‌شد و يا با نوشتن « ماده تاريخ » (عبارت منثور يا منظومي كه بر اساس حروف ابجد حكايت از پايان كتاب داشت ) ، تاريخ پايان نگارش كتاب آورده مي‌شد .
با افزايش چاپخانه ها در كشور و رشد تعداد روزنامه ها و كتابهاي چاپ شده كه بدون كنترل و نظارت دولتي ، چاپ و منتشر مي‌شدند ، رژيم ناصري در صدد نظارت بر مطبوعات و كتابهاي منتشره برآمد كه به صورت اعلان دولتي در شماره 552 روزنامه دولت عليه ايران مورخ 1280 ق چاپ و منتشر شد . برخي پژوهشگران فرمان شاه در 1287 ق و برخي ديگر « قانون جزاي 1296 ق » را كه از سوي كنت دو مونت ايتاليايي رئيس نظميه ايران به ناصرالدين شاه عرضه شد ، اولين سند و قانون سانسور يا مميزي دانسته اند . به هر روي پس از قانون اخير ، نظارت بر مطبوعات داخلي و خارجي شدت يافت و روزنامه هاي فارسي زباني چون قانون ، اختر ، و عروه الوثقي كه مخفيانه وارد كشور مي شدند ، دچار مميزي شديد گرديدند و دولتمردي چون ميرزا يوسف خان مستشارالدوله به اتهام نگارش مقاله در روزنامه قانون دستگير و شكنجه شد . حتي كتابهاي ميرزا حسن خان اعتمادالسلطنه كه مسئوليت « اداره انطباعات » و سانسور را داشت دچار سانسور گرديد . در دوره سلطنت مظفرالدين شاه ( 1313 – 1324 ق ) از شدت سانسور كاسته شد و با پيروزي جنبش مشروطه در 1324 ق تقريبا سانسور از كشور رخت بربست و هرگونه كتاب و مطبوعات ، آزادانه در كشور منتشر شدند . در ماده بيستم متمم قانون اساسي حدود و ثغور آزادي كتاب و مطبوعات تشريح شد و نخستين قانون مطبوعات در 5 محرم 1326ق به تصويب مجلس رسيد .
آزادي انتشار كتاب و مطبوعات ديري نپاييد ، زيرا پس از تيرگي روابط ميان محمد علي شاه و مجلس ، سرانجام شاه دستور گلوله باران مجلس را صادر كرد ( 23 جمادي الاول 1326 ق ) و به دنبال آن بسياري از آزاديخواهان و روزنامه نگاران دستگير ، تبعيد و برخي نيز كشته شدند و روزنامه هاي مخالف نيز تعطيل شدند .
پس از فتح تهران در 27 جمادي الآخر 1327 ق به دست مجاهدين گيلاني و بختياري بار ديگر آزادي سياسي نسبي در كشور برقرار شد . اما اين آزادي بارها توسط قدرت هاي بيگانه و دولتهاي دست نشانده آنها تهديد گرديد . چنان كه پس از اولتيماتوم 1907 روسيه به ايران ، دولت روسيه به تبريز ، رشت و مشهد لشكركشي كرد و در 10 محرم 1330 ق برخي آزاديخواهان تبريز را به دار كشيد و برخي ديگر دستگير و تبعيد شدند و بسياري از نويسندگان نيز قلم بر زمين گذاشتند . چند سال بعد كه با شجاعت و درايت تني چند از نمايندگان مجلس ، زيانهاي ناشي از قرارداد 1919 ايران انگليس بر ملا شد ، بعضي از روزنامه نگاران آزاديخواه دولت وثوق الدوله را به باد انتقاد گرفتند كه در نتيجه آن بعضي از روزنامه نگاران دستگير و روزنامه هايشان توقيف شد .
منبع:تاريخ كتاب در ايران ، محمد حسن رجبي ، انتشارات اطلاعات ، 1388 ، ص 35 تا 40
| این مطلب تاکنون 5319 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|