| بازخوانی نقش انگلیس در سرکوب قیام میرزا کوچک‌خان |  دکتر محمدقلی مجد
انگلیسی‌ها در سال‌های پایانی عمر حکومت قاجار و در شرایطی که تلاش می‌کردند بستر لازم را برای کودتای رضاخان فراهم سازند نقش موثری در سرکوب نهضت‌های آزادیبخش اسلامی در گوشه و کنار ایران داشتند آنان از جمله در نابودی نهضت میرزا کوچک‌خان جنگلی فعالانه ایفای نقش کردند. متن زیر گزارشی از نقش انگلیس در مبارزه با نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت خارجه آمریکاست.
انگلستان با حمله به نیروهای میرزاکوچک خان در پی تقویت بیش از پیش کابینه وثوق‌الدوله بود. دراین باره «فرانسیس وایت» کاردار سفارت آمریکا در تهران درتلگرام20 مارس 1919 / 29 اسفند 1297 در گزارشی به وزارت خارجه کشورش می‌نویسد:
«این روزها خواسته‌های جدایی‌ط‌لبانه جنگلی‌ها افزایش یافته و استان گیلان عملاً مستقل است. توافقنامه‌ای که تابستان سال گذشته میان آنها و انگلستان منعقد شد، اعتبار جنگلی‌ها را افزایش داد.(در مرداد ۱2۹7 بین میرزا کوچک خان و انگلیسی‌ها موافقت‌نامه‌ای به امضا رسید که به موجب آن نیروهای انگلیس اجازه یافتند آزادانه از گیلان به قفقاز عزیمت کنند. به موجب این موافقت‌نامه دو طرف پذیرفتند که مزاحم یکدیگر نشوند.) انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند شرایطی که منجر به عقد این قرارداد شد، به کلی تغییر کرده و اکنون زمان آن فرا رسیده که به جنگلی‌ها اعلام کنند که دولت انگلستان از دولت مرکزی و یکپارچگی ایران حمایت می‌کند و از هیچ جنبش جدایی طلبانه‌ای پشتیبانی نخواهد کرد.»
تفصیل ماجرا در گزارش از این قرار است:
«جنگلی‌ها یک صدا از پذیرش حاکمیت دولت مرکزی سرباز زده و تمام عواید استان ثروتمند گیلان، مانند درآمد تلگراف، مالیات و غیره را به مصرف خود می‌رسانند؛ در نتیجه خسارت سنگینی بر دولت ایران تحمیل کرده‌اند. سفارت انگلستان در تهران کابینه فعلی را همسو با اهداف خود می‌بیند و در همکاری با این کابینه با هیچ‌گونه دشواری رو‌به‌رو نیست؛ لذا از هیچ کاری برای تقویت و کمک کردن به این کابینه دریغ نمی‌کند. اکنون سفارت انگلستان بر این عقیده است شرایطی که باعث شد مقامات نظامی این کشور توافقنامه مذکور را با جنگلی‌ها به امضا برسانند، به کلی دگرگون شده است... انگلیسی‌ها فکر می‌کنند زمان آن رسیده که به جنگلی‌ها اعلام کنند از حکومت مرکزی ایران، حمایت خواهند کرد... ژنرال شامپین، فرمانده نیروهای انگلستان در شمال ایران، چند روزی است که به تهران آمده تا با وزیرمختار انگلستان، مقامات ایرانی و کلنل استاروسلسکی، فرمانده هنگ قزاق، به گفتگو بنشیند. موضوع بحث از این قرار است که ارتش انگلستان چگونه می‌تواند در بازپس‌گیری گیلان به دولت مرکزی کمک کند. هنگ قزاق می‌تواند دو هزار نفر را تجهیز کند و اگر انگلستان تجهیزات کمکی آنها را فراهم سازد، این تعداد نیرو برای فتح گیلان کافی خواهند بود. طبق نقشه، انگلستان سلاح لازم را از همدان به محل استقرار نیرو‌ها در قزوین می‌رساند. انگلستان، رشت را در مقابل جنگلی‌ها تجهیز خواهد کرد و در جاده رشت ـ قزوین ماشین‌های جنگی مستقر می‌سازد. همچنین انگلستان تعدادی هواپیما به دولت قرض داده است تا در صورتی که جنگلی‌ها به اعماق جنگل عقب‌نشینی کردند، آنها را بمباران کند... هنوز اجازه این عملیات از لندن صادر نشده است؛ اما به محض اینکه دستور برسد، الغای توافقنامه به جنگلی‌ها اعلام و بلافاصله حمله علیه آنها آغاز خواهد شد. انگلیسی‌ها بر این باورند چنانچه جنگلی‌ها از نیات آنها آگاه شوند، به احتمال بسیار زیاد بدون مخالفت چندانی تسلیم خواهند شد. اما حقیقت امر این است که جنگلی‌ها از تمرکز نیرو‌ها در قزوین و هدف آنها با خبرند و تعدادی از رهبران جنگل نیز [مخفیانه] پیغام داده‌اند که در زمان مقتضی خود را تسلیم خواهند کرد.»
در 28 مارس 1919 / 8 فروردین 1298 :«امروز انگلستان به جنگلی‌ها در مورد فعالیت‌های معاندانه آنها علیه دولت مرکزی هشدار داد و آنها را از الغای توافقنامه آگاه ساخت.» در 10 آوریل / 21 فروردین 1298: «عملیات نظامی علیه جنگلی‌ها به تعویق افتاد. از آنجا که بیشتر همراهان کوچک‌خان او را رها کرده‌اند، احتمال دارد تمام این قضایا در اندک زمانی و بدون استفاده از زور پایان یابد.» در 12 آوریل / 23 فروردین: «در این تاریخ، تنها 30 یا 40 نفر از اطرافیان کوچک‌خان باقی مانده و به همراه او به اعماق جنگل پناه برده‌اند. قزاق‌ها تا آنجا که ممکن باشد او را تعقیب خواهند کرد؛ به هر حال قیام جنگل به پایان عمر خود رسیده است.»
فرانسیس وایت در تلگرام بعدی می‌افزاید: «جنگلی‌ها در بهار و تابستان گذشته مشکلات فراوانی به وجود آورده و دولت ایران را به ستوه آوردند... لذا دولت یک بار دیگر دست به دامان سفارت انگلستان شد. جدای از تلاش انگلیسی‌ها برای تقویت کابینه فعلی، آنها به این نتیجه رسیدند شرایطی که منجر به عقد توافقنامه شد، اساساً تغییر کرده است... بنابراین به جنگلی‌ها هشدار دادند از اقدامات خود علیه دولت مرکزی دست بردارند چرا که دولت ایران اکنون تحت‌الحمایه آنها می‌باشد. از آنجا که این تهدید‌ها اثر نبخشید، به رهبر جنگلی‌ها التیماتوم یک هفته‌ای داده شد که با دولت ایران صلح کند و در غیر این صورت عواقب نافرمانی خود را پذیرا باشد. مهلت کوچک‌خان هنوز تمام نشده است اما از قرار معلوم وی خواهان جنگ است و تسلیم نخواهد شد. قزاق‌ها در قزوین مستقر شده‌اند و سلاح مورد نیاز آنها از همدان به محل استقرار آنها منتقل شده است. همه چیز منتظر سر آمدن فرصت کوچک‌خان است.»
فرانسیس وایت در 7 جولای 1919 / 17 خرداد 1298: چنین می‌نویسد: «انگلیس با انجام اقداماتی، امنیت را در رشت و جاده رشت - قزوین برقرار ساخته است. همچنین تعداد هواپیماهای در اختیار دولت ایران را شناسایی کرده که قرار است آنها را بمباران کند. هزار قزاق ایرانی در قزوین آماده شده‌اند تا برای جستجوی شورشیان در جنگل اعزام شوند. موفقیت عملیات بیش از حد انتظار دولت ایران بود و قیام جنگلی‌ها به طور کامل سرکوب شد. بسیاری از آنها دستگیر شده و به کلات نادری تبعید شدند. تجهیزات، مهمات و ادوات آنها مصادره شد. تنها کوچک‌خان و یک یا دو تن از یارانش گریختند. در حال حاضر کسی از محل اختفای او خبر ندارد و عده‌ای از رفتن او به کرمانشاه و یا تبریز خبر می‌دهند. به هر حال، می‌توان گفت قیام جنگلی‌ها به پایان خود رسیده است.»
با این حال حوادث بعدی نشان داد که وایت در مورد مرگ نهضت جنگل کمی عجولانه قضاوت کرده است.
منبع:از قاجار به پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بهار 1389 ص 39 تا 42
| این مطلب تاکنون 1112 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|