اباذر نصر اصفهانی
سفرنامه‌ها دربردارنده اطلاعات ارزشمندی درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و آداب و رسوم مردم یک منطقه است که در کتاب‌های تاریخی نیامده اند. سفرنامه‌ها از این نظر حائز اهمیت‌اند که از دیدگاه فردی خارج از آن منطقه نگاشته شده که معمولًا از تعصبات قومی و قبیله‌ای و هرگونه حب و بغض به دور است. در ایران نیز همانند سایر نقاط جهان، بخشی از تاریخ ادبیات را سفرنامه‌ها تشکیل می‌دهد که دراین میان سفرنامه‌های مذهبی به ویژه سفرنامه‌های عتبات عالیات، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. نوشتن سفرنامه عتبات عالیات از دوران قاجار به دست گروهی از صاحب منصبان، بازرگانان، علما و نیز برخی افراد ناشناس آغاز شده و در دهه اخیر به سبب فزونی یافتن سفر به این شهرهای مقدس به اوج خود رسیده است. این نوشتار با بیان اهمیت سفرنامه‌نویسی به ویژه سفرنامه‌های زیارتی و نقش آن در انتقال فرهنگ و آداب و رسوم از جامعه‌ای به جامعه دیگر و از نسلی به نسل دیگر آغاز شده و در ادامه، برخی از نخستین نویسندگان سفرنامه‌های عتبات عالیات را معرفی کرده و در پایان، مشخصات کتاب‌شناسی 106 سفرنامه نگاشته شده در دو سده اخیر را به صورت نمایه آورده است.
مقدمه
سفرنامه، نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن، مشاهدات خود را از اوضاع شهرها یا سرزمین هایی که به آنها سفر کرده را شرح می دهد و اطلاعاتی از بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه ها، بازارها، بزرگان، آداب و رسوم ملی و مذهبی مردم، موقعیت جغرافیایی، جمعیت، آب و هوا، زبان اهالی و مناطقی که بازدید کرده است، در اختیار خواننده قرار می‌دهد. سفرنامه ها گنجینه‌هایی از اطلاعات هستند که از طریق آنها گاه می‌توان به واقعیت هایی از وضع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دوره‌ای از تاریخ مردم یا منطقه‌ای پی برد که دستیابی به آنها از طریق کتب تاریخی ممکن نیست.
یکی از مهم‌ترین سوژه‌ها برای نگارش سفرنامه در گستره ادبیات جهانی، سفرهای زیارتی بوده و هست. سفرنامه زیارتی، یکی از منابع اصلی پژوهش درباره زیارت است. در سفرنامه‌ها اطلاعات ارزشمندی درباره ابعاد مختلف زیارت به چشم می‌خورد. اطلاعات موجود در سفرنامه‌ها، توسط مردم‌شناسان، با توجه به ویژگی‌های زمانی و مشخصات نویسنده آنها تحلیل می‌شود.
در این میان، شهرهای مذهبی عراق، اعم از کربلا، نجف، کاظمین و سامراء که هر کدام مدفن یک یا چند تن از امامان است و آنها را «عتبات عالیات» می نامند. به عنوان مرکز مهم علمی و آموزشی جهان تشیع اهمیت دوچندان دارند؛ چرا که این شهرها به عنوان قبله دوم شیعیان، به ویژه ایرانیان، از دیرباز مورد توجه شدید آنان بوده است. مسافرت به عتبات عالیات از جهات مختلفی همواره برای ایرانیان قابل توجه بوده است. از قدیم الایام زائران بسیاری از ایرانیان به زیارت عتبات عالیات مشرف شده اند که برخی از این زائران خصوصاً در دوره قاجار، اقدام به ثبت و ضبط شنیده ها و دیده های خود کرده اند. به همین دلیل سفرنامه ها و خاطرات بسیاری تاکنون تدوین و چاپ شده است. برخی از این سفرنامه ها توسط صاحب منصبان و برخی توسط تجار یا علما و نیز برخی توسط افراد ناشناس تدوین شده است. از جمله قدیمی ترین سفرنامه های عتبات می توان به این موارد اشاره کرد: سفرنامه ادیب‌الممالک؛ سفرنامه ناصرالدین‌شاه به عتبات؛ سفرنامه عضدالملک به عتبات؛ سفرنامه میرزاخانلر اعتصام الملک؛ سفرنامه ابوالحسن‌خان فخرالملک اردلان (از حریم تا حرم)؛ سفرنامه علیرضا تبیان الملک تبریزی؛ میرزا رفیع نظام‌العلمای تبریزی (سفرنامه غروی)؛ سفرنامه علی اکبر مشکوة السلطان (سفرنامه تبریز- عتبات)؛ سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف؛ سفرنامه سدیدالسلطنه؛ سفرنامه عتبات یا خاطرات میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی.[2] اطلاعات این سفرنامه‌ها در ادامه همین مقاله آمده است.
پس از سقوط صدام دیکتاتور بعثی عراق، هرساله جمعیت ایرانیان مشتاق زیارت عتبات بیشتر می شود؛ به گونه ای که در سالیان اخیر سالانه حدود دو میلیون نفر از ایران عازم عتبات شده اند. بسیاری از زائران در سال های اخیر نیز مبادرت به نوشتن خاطرات خود از این سفر زیارتی کرده اند. با بررسی جامعی که توسط محقق درباره سفرنامه ها و خاطرات منتشر شده ایرانیان از سفر به عتبات صورت گرفت، حدود 106 اثر در این حوزه شناسایی شد. لازم به ذکر است که برخی از این آثار شامل سفرنامه و خاطرات مؤلف به چندین مکان زیارتی مثل مکه و مدینه، عتبات و شامات است. این نوشتار شامل اطلاعات کتاب شناسی تمامی سفرنامه ها و خاطرات ایرانیان به عتبات عالیات است که تا اردیبهشت 1394 منتشر شده و نویسنده توانسته است آنها را شناسایی کند.
1- آخوندی، محمد (متولد 1323)
سفرنامه کربلا. تهران، جوان امروز، 1380، 52 ص، پالتویی.
سفرنامه نویسنده به عتبات عالیات است. او احساسات و مشاهدات خود از زیارتگاه‌ها و عتبات را در قالب اشعاری در وصف اماکن مقدس عراق وصف کرده است.
2- آزادی، حسین
در محضر دوست: به ضمیمه سیری به کوی عاشقان در عتبات عالیات. قم، صبح پیروزی، 1382، 544 ص، جیبی.
3- آقابیگی، علیرضا (متولد 1358)
سفرنامه زائران کوی دوست: سفر به عتبات عالیات. مشهد، شاملو، 1385، 152 ص، وزیری.
سفرنامه مؤلف به سرزمین های نجف، کربلا، کاظمین و سامراء است. جغرافیای طبیعی عراق، مساجد تاریخی عراق، حرم‌های شریف ائمه اطهار (ع) در عراق و برخی موضوعات دیگر مطالب این کتاب را تشکیل می‌دهند.
4- آقاتهرانی، مرتضی (متولد 1326)
این است بهشت: سفرنامه کربلا. قم، باقیات، 1385، 112 ص، رقعی.
سفرنامه مؤلف به شهرهای زیارتی عراق است. نویسنده که از واعظان مشهور است، با رویکردی عرفانی و معنوی، حاصل زیارت خود را گزارش کرده است. گزارش اماکن مقدس، صحن و مقبره ها و مراقد کربلا به ویژه اوصاف مرقد امام حسین(ع) همراه روضه‌ها و مقتل‌ها و ذکر مصائب جان‌گداز و نیز توجه به نکات اخلاقی و آموزه های معنوی، از جمله موضوعاتی است که در این کتاب آمده است.
5- ابطحی، سعیده (متولد 1335)
کربلا سرزمین لاله ها. اصفهان، بینش آزادگان، 1387، 88 ص، رقعی. خاطرات مؤلف از سفر به عراق و زیارت اماکن مقدس عتبات عالیات و بیان اطلاعاتی تاریخی جغرافیایی از این سرزمین است.
6- احمدی خراسانی، پروانه (متولد 1332)
گزارش سفر به باغ های سرخ شهادت: چرا به کربلا می رویم؟. مشهد، درخشش، 1389، 240 ص، رقعی.
سفرنامه کربلای نویسنده است. نویسنده در تاریخ دوازده اردیبهشت ماه 1388 عازم این سفر معنوی شده و تمام رویدادهای سفرش را بر کاغذ آورده است. او مکان‌های تاریخی و مذهبی این سرزمین و قهرمانان و بزرگانش را معرفی کرده و جهت آماده سازی فکر و روح خواننده برای زیارت، از گفت‌وگوهایی درونی و صمیمی بهره برده است.
7- ادیب الملک، عبد العلی (1243- 1302 ق)
سفرنامه ادیب الملک به عتبات، دلیل الزائرین 1273 ق. تصحیح مسعود گلزاری، تهران، دادجو، 1364، 398 صفحه.
از جمله سفرنامه های نوشته شده در دوره قاجار، سفرنامه عبدالعلی ادیب الملک، یکی از درباریان قاجاری، در سال 1273 قمری به عتبات است. وی گزارش جامعی از اماکن و سابقه آنها و تعمیرات صورت گرفته طی دوره های مختلف بر آنها داده است.
8- افضلی، محمدرحیم
اشک کربلا. بی جا، بی نا، 11379، 112 ص.
9- اقلیمی، زهرا
سفر به دیار عشق: عتبات عالیات، کاظمین، سامراء، نجف، کوفه و کربلا همراه با ادعیه. قم، کریمه اهل بیت (ع)، 1384، 199 ص، رحلی.
این سفرنامه، شامل مشاهدات نگارنده در سفر به اماکن متبرکه کشور عراق در شهرهای کاظمین، سامراء، نجف، کوفه و کربلاست. وی به موقعیت جغرافیایی و معرفی آثار تاریخی و وجه تسمیه اماکن می پردازد. اما بخش دوم نیز شامل ادعیه و زیاراتی است نظیر: زیارت جامعه کبیره، دعای توسل و زیارت امین الله.
10- بحرینی، سیدمجتبی
این جا کربلاست: تفسیر و حدیث، تاریخ و جغرافی. مشهد، یوسف فاطمه (س)، 1390، 312 ص، رقعی.
کتاب اول از مجموعه «این جا کربلاست» که در قطع رقعی به چاپ رسیده است. در قالب داستانی سفرنامه گونه به شرح و وصف عشق زیارت امام سوم شیعیان، ورود به سرزمین عراق، رسیدن به خاک کربلا و در نهایت زیارت حرم امام حسین (ع) می پردازد. نویسنده این مجلد، ضمن بیان شور و حال این عنصر روحانی، تمام اطلاعات مورد نیاز در این سفر را با استناد به قرآن، احادیث موجود و تاریخ ارائه داده است.
11- این جا کربلاست: روایت، درایت و زیارت. مشهد، یوسف فاطمه (س)، 1389، 630 ص، رقعی.
مجموعه «این جاکربلاست» با هدف آشنا کردن عاشقان امام حسین (ع) و زائران سرزمین کربلا با مکان های زیارتی، رخدادهای تاریخی و آداب زیارت در کربلا به چاپ رسیده است. کتاب دوم این مجموعه در قالب داستانی سفرنامه گونه، به معرفی مکان های زیارتی مثل حرم حضرت عباس (ع) خیمه گاه، تلّ زینبیه، مقام حضرت صاحب الزمان (عج) و... پرداخته و وقایع مختص هر مکان را با استناد به روایات موجود شرح می دهد.
12- بزرگواری، سیدعلی محمد (متولد 1336)
خاطره ها و نکته ها از سفر سوم عتبات مقدسه. یاسوج، چویل، 1386، 48 ص، رقعی.
خاطرات نگارنده در سفر به عتبات عالیات در اسفند ماه 1384 است. در سال 1384 اوضاع کشور عراق به علت حضور سربازان آمریکایی و انگلیسی تا حدی مغشوش بود؛ به همین دلیل زیارت عتبات به شهرهای کربلا و نجف محدود شده و سامراء و کاظمین از برنامه های زیارتی حذف شده بود. ولی پس ازمدت ها بسته بودن مرزهای ایران و عراق، زائران ایرانی اجازه زیارت یافتند. نگارنده در کتاب ضمن تشریح خاطرات خویش، به معرفی مکان هایی چون حرم حضرت علی (ع)، وادی السلام، مسجد حنانه، قبر کمیل، مسجد سهله، مسجد کوفه، و خانه حضرت علی (ع) در کوفه می پردازد.
13- بقایی نائینی، اسدالله (متولد 1327)
کربلایی که من دیده ام: سفرنامه عتبات عالیات. اصفهان، فرزانه، 1380، 264 ص، رقعی.
سفرنامه مؤلف به کشور عراق و زیارت عتبات عالیات در سال 1378 است. نویسنده با استفاده از منابع تاریخی و کتاب های مقتل و تذکره، به شیوه توصیفی و با استفاده از اشعار شاعران، به بررسی موقعیت شهرهای زیارتی عراق از جمله نجف، کربلا، کاظمین و سامراء و امامان مدفون در این شهرها پرداخته است. تاریخ زندگانی امام علی و امام حسین (ع) و نهضت عاشورا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش، بخش عمده این سفرنامه را تشکیل می دهد. معرفی مراکز زیارتی عراق و شخصیت‌های بزرگ شیعه که در این کشور مدفونند، از دیگر بخش‌های کتاب است.
14- پوریان پور، سمیر
صراط النجاة: سفرنامه پیاده تا کربلا. قم، طوبای محبت، 1388، 408 ص، وزیری.
بررسی فضیلت زیارت امام حسین (ع) در کربلا و زیارت عتبات عالیات در عراق و معرفی اماکن متبرکه و مسیر آنها و توضیحاتی درباره حرم های ائمه و امامزادگان در این کشور است. نویسنده در این سفرنامه، توضیحاتی درباره سفر کربلا عرضه کرده و ضمن بیان فضایل زیارت اماکن متبرکه در عراق، به ویژه زیارت امام حسین (ع)، مکان های زیارتی در این کشور معرفی شده و خاطرات متعددی از سفر به کربلا و توصیف حرم های امامان و امامزادگان صورت گرفته است. نگارنده همچنین مسیرهای زیارتی اماکن مختلف مذهبی در عراق را معرفی کرده و آداب تشرف به این مکان ها را با ذکر سخنان و احوال علما بیان می کند.
15- تبیان الملک، میرزا رضاخان
سفرنامه عتبات. نوشته میرزا رضاخان تبیان الملک، تهران، گوهر منظوم، 1384، 360 ص، وزیری.
گزارش سفر نویسنده به عتبات عراق است. این سفرنامه به دلیل نگاه ویژه آن به برخی مسائل، از جمله اسناد تاریخی مهم است.
16- تقوی قزوینی، سید محمد (1265- 1358)
سفرنامه عتبات، هند و حج. به کوشش محمدعلی باقرزاده، تهران، نشر مشعر، 1393، 322 ص.
17- تقی زاده، میرزاعلی
سفرنامه حج و زیارت: شامل نثر و نظم گردآوری و تحقیق درباره مقامات متبرکه زیارتی و سیاحتی کشورهای اسلامی. قم، زلال کوثر، 1390، 218 ص، پالتویی.
این اثر حاصل سفر نگارنده به مکه و اماکن مذهبی در عراق، سوریه، ایران، عربستان سعودی و لبنان است. نگارنده در قالب سفرنامه، تحقیقات خویش در مورد مقامات متبرکه زیارتی و سیاحتی کشورهای اسلامی را ارائه نموده و به توصیف شهرهایی مانند نجف، کربلا، کوفه، بغداد، سامراء، کاظمین، حله، مکه، مدینه، دمشق، حلب، بیروت، مشهد، قم، ری و اماکن مذهبی، آرامگاه، مشاهد شریفه ائمه (ع) و امامزادگان، مساجد و سایر اماکن متبرکه در آنها پرداخته است. نگارنده تاریخچه ای از بناهای قبور اهل بیت (علیهم السلام) در این شهر و شرح ویژگی های آثار باستانی موجود در آنها ارائه نموده و در مورد دو شهر مکه و مدینه نیز از لحاظ جغرافیایی و اقلیمی به توصیف این دو شهر پرداخته و مقام ها و زیارتگاه های موجود در آنها، تاریخچه بنای کعبه، مسجدالحرام و مسجدالنبی و سایر ابعاد تاریخی و فرهنگی آنها را وصف نموده است.
18- تکمیلی، حسین (متولد 1362)
انواری از سعادت: خاطرات سفر پیاده از مشهدالرضا تا کربلای معلی. مشهد، رستگار، 1382، 85 ص، رقعی.
خاطرات نویسنده از سفر کربلاست. او مسیر مشهد تا کربلا را با پای پیاده طی کرده و مشاهدات فراوانی در مسیر داشته که همه را ثبت کرده است.
19- توکلی، علیرضا (متولد 1353)
عشق بازی ارباب: خاطرات زیارت عتبات عالیات، قم، عصر جوان، 1389، 156 ص، رقعی.
گزارشی از سفر نگارنده به «عتبات عالیات» در سال 1386 است. نگارنده در گزارش خود از این سفر، به جزئیات بسیاری پرداخته است. توصیف اماکن مذهبی و ارائه توضیحاتی درباره آن ها، توضیح بخش هایی از زیارت نامه ها، بخش هایی از مقتل امام حسین (ع) که در میان راه مطالعه نموده و حتی غذاهایی که در راه خورده اند و صحبت هایی که با برخی از افراد نموده، در این «سفرنامه» آمده است.
20- جامعی، بیوک (متولد 1326)
عاشقانه ها. تهران، شیخ صفی الدین، 1381، 91 ص، رقعی.
گزارش سفر به عتبات عالیات در چهار شهر عراق است و مشاهدات و احساسات خود را در این سفر توصیف کرده است.
21- جیلانی (جلالی)، محمود (متولد 1319)
شرح سفرهای عشق به سوی دلارامم امام حسین (ع). قم، اشک یاس، 1388، 88 ص.
22- حاجب الدوله، علی بن حسین [3] (درگذشت 1285 ق)
سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنه. به کوشش سیدعلی قاضی عسکر، تهران، نشر مشعر، 1379، 184 ص، وزیری.
سفرنامه حاج علی خان اعتمادالسلطنه، از مردان سلسله قاجار است. هرچند او متهم به قتل امیرکبیر است و به دلیل ارتکاب این جنایت بزرگ در تاریخ کشور ما، فردی خوش نام نیست، لکن از آن جا که سفرنامه تنظیمی وی، حاوی اطلاعات تاریخی، جغرافیایی، علمی و دینی فراوان است، می تواند برای دانش پژوهان و به ویژه مورّخان مفید باشد. این سفر که در سال 1263 قمری (1836 م) انجام گرفته، شامل سفرنامه عتبات عالیات و مکه و مدینه است.
23- حبیبی تبار، جواد (متولد 1341)
گام به گام با سرزمین عشق. قم، گام به گام، 1382، 136 ص.
عنوان روی جلد: سرزمین عشق: گزارشی از سفر به سوریه و عتبات عالیات در عراق
گزارش سفر نویسنده به زیارتگاه های مهم عراق و شامات است.
24- حسن زاده، مهدی (متولد 1350)
خاطرات سفرهای نورانی همراه با راهیان نور: خاطرات سفر به سرزمین وحی مکه مکرمه و مدینه منوره، سفر به سرزمین عشق کربلای معلا، سفر به سرزمین نور. قم، آیین احمد (ص)، 1388، 128 ص، رقعی.
مجموعه خاطرات نویسنده از سفر به مکه و مدینه، عتبات عالیات و مناطق جنگی در جنوب ایران است. در قسمت نخست، شرح زیارت حرم پیامبر (ص) و ائمه بقیع (ع) در مدینه و انجام اعمال عمره در مکه مکرمه آمده است. در بخش سفر به سرزمین عشق، خاطرات زیارت حضرت امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف و زیارت امام حسین و حضرت ابوالفضل العباس(ع) در کربلای معلی، همزمان با ایام تاسوعا و عاشورای حسینی را نگاشته است. نویسنده در سومین سفرنامه خود، همراهی با راهیان نور به مناطق عملیاتی جنوب و به ویژه شلمچه، خرمشهر و فاو را که مورد بازدید قرار داده، دست مایه سفرنامه خود نموده و با قلمی روان و بدون توضیح و تفصیل، در واقع گزارشی از سفرهای خود ارائه کرده است.
25- حضرتی، علیرضا (متولد 1356)
زیارت عشق کرب وبلا سفرنامه سی. شاعر علیرضا حضرتی «ناعمی»؛ مقدمه حسین محمدزاده «صدیق»؛ مقاله ناصر باقری بیدهندی، تهران: انتشارات فدائیان اهل بیت علیهم السلام، 1382، 130 ص.
26- خوبیار، غلامعباس (متولد 1338)
سفرنامه خوبیار. استهبان، سته بان، 1392، 32 ص.
گزارش سفر نویسنده به سوریه و عراق است.
27- دارابی، علی (متولد 1340)
سفرنامه کربلا: حدیث واقعه. تهران، هماهنگ، 1380، 183 ص.
گزارش سفر نویسنده به کربلاست. کربلا به عنوان سمبل مظلومیت و شهادت نواده رسول اکرم (ص) جذابیت جهانی دارد. نویسنده به جلوه های این جذابیت پرداخته است.
28- رجائی، غلامعلی (متولد 1336)
تا عشق با عشق: سفرنامه دمشق، کربلا، مکه. تهران، نیکتاب، 1383، 149 ص، رقعی.
گزارش سفرهای مؤلف به چند شهر مهم تاریخی و زیارتی، از جمله مکه و مدینه است. بخش نخست کتاب، یادداشت های روزانه، مشاهدات و خاطرات مقابر متبرکه سوریه و عتبات عالیات در عراق در سال 1379 است که با اشارات تاریخی و حکایاتی همراه شده است. بخش دوم شامل خاطرات سفر وی از مدینه و مکه در سال 1382 است.
29- رحیمی، محمدعلی (متولد 1352)
زیباتر از بهشت: سفرنامه کربلای معلی و عتبات عالیات. ساوه، محمدعلی رحیمی، 1381، 74 ص، رقعی.
گزارش سفر نویسنده در اواخر خرداد 1380 به زیارت عتبات عالیات در عراق است. وی خاطرات سفر خود را در اماکن متبرک کاظمین، کربلا، نجف و سایر شهرها و مکان های مقدس بازگو می کند. ضمن بیان این خاطرات، به حوادث تاریخ تشیع در این شهرها اشاره شده است. صفحات پایانی، به عکس هایی رنگی از زیارتگاه های عتبات عالیات اختصاص یافته است.
30. رسکتی، عطاءالله (متولد 1336)
کربلا کعبه دل ها. ساری، آوای مسیح، 1387، 400 ص، وزیری.
گزارش خاطرات سفر مؤلف به عراق و زیارت اماکن مقدس عتبات عالیات است. وی اطلاعات تاریخی- جغرافیایی از این سرزمین و ویژگی های اماکن مقدس را آورده است.
31- رضاخانی، محمد (متولد 1302)
خاطرات خانه خدا و عتبات عالیات در خدمت راهنما. بی جا، حبیب الله پاک گوهر، 1366، 520 ص.
گزارش زیارتگاه های اسلامی در عربستان سعودی و عراق است. مؤلف برای مأموریت خدمت به زائران، چند سفر به عتبات عالیات و مکه و مدینه داشته است. وی خاطرات خود را به گونه ای تدوین کرده که برای دیگران عبرت آموز باشد.
32- رضایتی راد، محمد (متولد 1369)
اشک های طلا. قم، بنشاسته، 1393، 229 ص.
33- رضایی، احمد (متولد 1340)
سفرنامه از کاشان تا کربلا با ققنوس ها. کاشان، مرسل، 1393، 168 ص.
34- رضوانی، کاظم (متولد 1338)
سفر عشق: از شلمچه تا به کربلا. اهواز، کردگار، 1338، 48 ص.
35- رضوی، هاشم (متولد 1338)
راهیان کربلا: سفرنامه اولین کاروان خانواده معظم شاهد استان خراسان به عتبات عالیات. مشهد، سعیدی منش، 1378، 222 ص، وزیری.
گزارش خاطرات چند تن از خانواده های شهداست. محتوای توصیفات این سفرنامه، دو بخش عبادی و سیاسی دارد؛ یعنی مسائل معنوی را همراه با رخدادهای سیاسی بیان می کند.
36- زرگری قلمزنیان، سیدعلی
سوغات کربلا «عشق». اصفهان، گلبهار، 1386، 172 ص، رقعی.
خاطرات نگارنده از سفر به عتبات عالیات در بهمن ماه 1382 است. وی بنا به نذری که کرده، پدر و مادر خویش را نیز همراه برده است. نویسنده در طول سفر به اماکن مقدس و مذهبی شیعیان از جمله مرقد امام دهم و یازدهم(ع)، مرقد نرجس خاتون (س)، حکیمه خاتون (س)، سرداب امام زمان (عج)، مسجد براثا، نجف، مسجد سهله و کربلا رفته است. وی در سفرنامه خود ویژگی های برخی مردم، از جمله گدایان سامراء، سربازان امریکایی مستقر در عراق، مردم خرافاتی و مردم معتقد به خدا و پیغمبر(ص) را بیان می‌کند.
37- زمانی، احمد
سیری در سرزمین خاطره ها: سفرنامه کربلا. قم، مؤلف، 1380، 215 ص، رقعی.
چاپ دیگر: تهران، نشر مشعر، 1381، 245 ص، رقعی.
خاطرات مؤلف از سفر به شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامراء در سال 1378 شمسی است. این خاطرات با معرفی آرامگاه ها، مساجد و اماکن متبرکه همراه است. این خاطرات قبلا طی چند گزارش در شماره 43 تا 46 نشریه فرهنگ کوثر منتشر شده است.
38- سادات اخوی، سیدمحمد (متولد 1352)
راز شهر تشنه ها: سفرنامه کربلا. تهران، سوره مهر، 1386، 100 ص، رقعی.
گزارش سفر کوتاهی به عراق و بیان خاطرات زیارت قبر امام حسین(ع) و سفر به شهرهای مقدس عراق است. در این سفرنامه، نویسنده احساسات و عواطف خود را نسبت به زیارت این اماکن مقدس و دیدن عتبات عالیات و شور و عشق زائران بیان کرده، اطلاعات مختصری پیرامون اوضاع این شهرها و وضعیت روحی آدم ها، وضعیت هتل ها و مساجد ارائه نموده است. اشاره های کوتاهی نیز به حوادث تاریخی کربلا دارد و در عباراتی حماسی و پراحساس، به بیان عشق و شور خود نسبت به مقام و منزلت و جایگاه امام حسین (ع) پرداخته است.
39- سپهری اردکانی، علی (متولد 1331)
سفرنامه عتبات عالیات (سفرنامه کربلا): گزارش اولین سفر به عتبات عالیات (بهمن 1379). قم، مشهور، 1392، 144 ص.
40. ستوده نیا، مهناز (متولد 1350)
دیدار یار در کربلا (همراه با دعای عرفه). قم، عصر رهایی، 1390، 80 ص، رقعی.
نویسنده که همواره شوق زیارت حرم امامان مدفون در عراق را در دل می پرورانده، در پی سفر خود به آن اماکن مقدسه، درصدد برآمده تا از وقایع غیرمعمولی که برای او روی داده، پرده برداشته و آن ها را در قالب سفرنامه ای کوتاه بیان نماید. وی که کسب رضایت امام زمان (عج) را دغدغه اصلی خود در این سفر عنوان نموده، از انفجاری می گوید که در اثر آن، جدایی روح از بدن و لحظات پس از مرگ را تجربه کرده و سپس به دنیا بازگشته است. در بخش دوم این کتاب و پس از بیان خاطرات، چند قطعه شعر در مناجات با امام حسین (ع) و در پایان، متن کامل دعای زیارت امام حسین (ع) در روز عرفه نیز گنجانده شده است.
41- سجادی لعلی، سیدمحمدتقی
سفرنامه کربلا دیار عاشقان. قم، بقیة العترة، 1382، 148 ص، وزیری.
چاپ دیگر: قم، گل های بهشت، 1383، 266 ص، وزیری.
خاطرات و ماجراهای سفر نویسنده به عتبات مقدس در عراق است. نویسنده به همین بهانه ابتدا به بیان مناقب و فضایل امام علی (ع) پرداخته و سپس آداب زیارت و فضیلت آن را توضیح داده است. زیارت پیامبران و شخصیت های برجسته که در نجف و کوفه مدفون گشته اند و اعمال مقام هایی که در این مکان های مقدس است، از جمله مسجد کوفه و سهله، از دیگر مطالب کتاب است. تاریخچه کربلا، فضیلت زیارت امام حسین و حضرت عباس(ع) و آداب زیارت آن دو، فصل دیگری از کتاب است. فتنه های وهابیون در تخریب مشاهد مشرفه و جنایات آنان در این مکان‌های مقدس، زیارت کاظمین(ع) و قبور افراد برجسته‌ای که در این دو حرم مدفونند، همچنین زیارت امامان مدفون در سامراء و آداب تشرف به حرم آنان، از دیگر موضوعات کتاب است.
42- شعبانی، خیری (متولد 1350)
سفرنامه سبز: روایت سفر کاروان فرهنگیان مدرسه شاهد محمد رسول‌الله(ص). قم، سعید نوین، 1392، 80 ص.
43- شفیعی سروستانی، اسماعیل (متولد 1337)
بخت خاک. تهران، موعود عصر، چاپ 3، 1387، 208 ص، رقعی.
گزارش سفر مؤلف به مکه و مدینه و نیز عتبات عالیات است. بخش اول سفرنامه حج و بخش دوم سفرنامه عتبات عالیات نویسنده است. بخش اول این کتاب با عنوان «شوق کعبه» پیشتر توسط انتشارات مؤسسه کیهان منتشر شده بود.
44- شمسا، علی (متولد 1323)
از مشهد الرضا تا مدینة النبی و از خرابه های شام تا گودال قتلگاه. مشهد، نشر الف، 1384، 311 ص، رقعی.
گزارش سفرهای زیارتی و سیاحتی و خاطرات مؤلف از برخی زیارتگاه های اسلامی است. او به مکان های متبرک مثل مکه معظمه، مدینةالنبی، مسجدالحرام، غار حرا، حرم مطهر حضرت زینب (س)، خرابه های شام، وادی السلام نجف، حرم امام حسین(ع) پرداخته است.
45- شهسوارانی، حسین (متولد 1297)
سیر آفاق: سفرنامه عراق و زیارت عتبات عالیات. ساری، پژوهش های فرهنگی، 1386، 86 ص.
گزارش سفر نویسنده به شهرهای زیارتی عراق و ثبت مشاهدات خود است.
46- صبا، ناصر (متولد 1330)
ندای صبا در عتبات. قم، معروف، 1391، 200 ص، پالتویی.
سفرنامه ای در توصیف عتبات عالیات در عراق و زیارتگاه های موجود در آن است. در این کتاب که حاصل مشاهدات نگارنده از عتبات عالیات است، ابتدا از آداب سفر و معاشرت در اسلام بحث شده، آن گاه گزارشی از سفر به بغداد، نجف، کربلا، بصره، کاظمین، سامراء و سایر اماکن مذهبی و تاریخی کشور عراق ارائه شده است. نگارنده توصیفی از مساجد معروف و مهم عراق مانند مسجد سهله و کوفه، مرقد ائمه و امامزادگان مدفون در عراق و برخی از اماکن دیگر زیارتی در آن ارائه نموده و به تشریح اوضاع شهری استان های مختلف عراق نیز پرداخته است.
47- صفری، محمد
چشمه خورشید: سفر به عراق، مهر و آبان 74- تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، 1376، 68 ص.
48- صفری، محمدعلی
سفرنامه کربلا، نجف اشرف، کاظمین، سامراء و سوریه. سراینده محمدعلی صفری (زرافشان)، مشهد، علی زاده، 1389، 368 ص، وزیری.
49- صفری، مرتضی (متولد 1348)
هفت اقلیم: دل نوشته هایی از سفر به هفت شهر عشق. قزوین: سایه گستر، 1390، 104 ص، رقعی.
50. ضمانتی یار، مریم (متولد 1345)
سفر به سرزمین عشق. تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1382، 48 ص، وزیری.
سفرنامه و گزارش سیاحتی نویسنده به شهرهای کربلا، نجف، کاظمین و سامراء است. این کتاب برای گروهای سنی (د) و (ه) نوشته شده است.
51- طاطایی، اسعد (متولد 1325)
دو فرجام. سقز، سقز، 1384، 190 ص، رقعی.
سفرنامه مؤلف به عتبات عالیات است که مشاهدات خود را از سفر به چهار شهر زیارتی عراق بیان کرده است.
52- طالب شهرستانی، امیرمحمد اسماعیل [4] (متولد 1304)
به قصد زیارت. تهران، جهان رایانه، 1377، 76 ص.
53- طالقانی، سیدمحمود[5] (1286- 1358)
به سوی خدا می رویم. تهران، نشر مشعر، 1381، 295 ص، رقعی.
چاپ های دیگر: به سوی خدا می رویم با حج، قم، نشر حر، بی تا، 168 ص؛
به سوی خدا می رویم با هم به حج می رویم، تهران، مسجد هدایت، 1332، 168 ص.
گزارش سفرهای زیارتی نویسنده به عتبات عالیات و مکه و مدینه در سال 1331 شمسی (1371 قمری) است. مؤلف و همراهانش با عبور از کشور عراق و زیارت اماکن مقدس کربلا و کاظمین، راهی شام می شوند. پس از استراحتی در شام، به بیروت رفته و از آن جا با هواپیما عازم عربستان می شوند. هواپیما در جده فرود می آید و از آن جا به سمت مکه حرکت می کنند.
54- طاوسی، سیدخلیل
سفر به اقلیم عشق (حاوی 5 سفرنامه به عتبات عالیات از سال 1298 تا سال 1360 هجری قمری). تحقیق و تصحیح سیدخلیل طاوسی، قم، مجمع ذخایر اسلامی؛ مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ، 1393، 450 ص، وزیری.
توصیف پنج سفرنامه و بیان مفاد آن ها موضوع این کتاب است. در این پنج سفرنامه تحت عناوین: سفرنامه تألیف فردی (داماد عمیدالملک) ناشناس؛ روزنامه کربلا، تألیف صفاءالسلطان؛ سفرنامه عتبات، تألیف میرزا حسین خان مهاجرانی؛ سفرنامه خان افغان و سفرنامه عتبات عالیات، تألیف حیدرعلی صلواتی، حاصل مشاهدات سفرهای نویسندگان آنان به شهرهای مقدس و زیارتی، منعکس شده است. نویسنده از زبان نویسندگان این سفرنامه ها به توصیف کیفیت زیارت زائران قبور ائمه مدفون در کربلا، نجف، کاظمین، سامراء و برخی از امام زادگان پرداخته و کیفیت سفرهای زیارتی و خطرات مربوط به آن را از منظر آنان گزارش نموده و برخی از حوادث مربوط به سفرهای زیارتی به عتبات عالیات را بیان کرده است. وی همچنین مشاهدات این افراد را از سفرهای زیارتی خویش مطرح کرده و ویژگی های شهرهای زیارتی عراق و آداب و رسوم مردم این شهرها را نیز بیان نموده است.
55- طیبی، ناهید (متولد 1342)
هشت بهشت روی زمین: مجموعه‌ای از گوهرهای معرفت برای زائران نجف، کربلا، کاظمین و سامراء. قم، بهشت بینش، 1385، 264 ص، رقعی.
خاطرات نگارنده از سفر به شهرهای زیارتی عراق است. او به معرفی مشاهد مشرفه و اماکن مقدسه در در این کشور می پردازد. نویسنده با استفاده از منابع تاریخی و روایی، به معرفی اماکن زیارتی و شرح حال شخصیت های مدفون در این مشاهد پرداخته تا برای زائران عتبات عالیات، جدای از زیارت، درایت و معرفت به همراه داشته باشد. مؤلف در این کتاب جدای از معرفی حرم ائمه مدفون در عراق، به دیگر اماکن مقدس چون حرم حضرت ابوالفضل (ع)، مرقد مسلم بن عقیل، میثم تمار امامزاده سیدمحمد، تلّ زینبیه، مسجد سهله، مسجد کوفه، وادی السلام، مسجد بُراثا، مقابر علما، مقامات انبیا و... اشاره کرده و به اهمیت زیارت این اماکن و معرفی آنها پرداخته است.
56- عربی قریه علی، علی اکبر
سفر به دیار نور: خاطرات زیارت عتبات عالیات. یزد، انتشارات امیر سیدعلی زاده، 1391، 80 ص، رقعی.
نویسنده در روایتی سفرنامه گونه، خاطرات خود را از سفر به عتبات عالیات نقل و بازنویسی کرده و آداب و رسوم و مناطق مختلف را با یکدیگر مقایسه کرده است. مسیر حرکت در این سفرنامه از مرز شلمچه تا نجف اشرف و از کاظمین تا کربلای معلّا بوده است. همچنین تاریخچه کوتاهی از شهرهایی که در مسیر عراق واقع شده نیز ارائه گردیده و کتاب با عکس هایی مرتبط با موضوع، مستند شده است.
57- عضدالملک، علی رضا بن موسی [6] (1238- 1328 ق. )
سفرنامه عضدالملک به عتبات. به کوشش حسن مرسلوند، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1370، 256 ص، رقعی.
یکی از سفرنامه های باقی مانده از دوره قاجار است. در میان سفرنامه های دوران قاجار، سفرنامه حاضر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این سفرنامه شرح مأموریتی مذهبی است که توسط عضدالملک قاجار به عتبات عالیات انجام گرفته است. نویسنده در اواخر سال 1283 ق. از طرف ناصرالدین شاه مأمور شد که خشت های طلای گنبدهای مطهر امام علی النقی و امام حسن العسکری(ع) را به عتبات برده و به شیخ عبدالحسین تهرانی (شیخ العراقین) تحویل دهد. این سفر از روز سه شنبه دوازدهم ذی القعده 1283 آغاز شده و در روز دوشنبه نهم جمادی الاولی 1284 پایان پذیرفته است. مسیر سفر از این شهرها بوده است: تهران- شهر ری- قم- ساروق- کنگاور- کرمانشاهان- کرند- قصرشیرین- خانقین- بعقوبه- خانقین- قصرشیرین- کرند- کرمانشاهان- کنگاور- همدان- آوج- تهران.
58- علیزاده گلستانی، جعفر (متولد 1345)
آیینه در کربلاست (سفرنامه ادبی- پژوهشی عتبات عالیات). مشهد، ضریح آفتاب، 1390، 176 ص، رقعی.
موضوع کتاب، شرح سفر نگارنده به عتبات عالیات است. کتاب حاضر، با هدف ثبت
وقایع و رخدادهای سفر به عتبات عالیات و برداشتن گامی در راه شناساندن عتبات مقدسه و اوضاع و احوال این سفر روحانی تدوین گردیده است. کتاب، مشتمل بر شرح سفر ده روزه نگارنده به عتبات عالیات است. این سفر در تاریخ 28 اسفند 1389 آغاز گردیده و در روز هشتم فروردین 1390 پایان یافته است.
59- فخرالملک اردلان، ابوالحسن [7] (1241- 1305)
از حریم تا حرم: سفرنامه ابوالحسن خان فخرالملک (اردلان) به عتبات. به کوشش محمدرضا عباسی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1372، 129 ص، وزیری.
سفرنامه ابوالحسن خان فخرالملک از جمله صاحب منصبان دوره قاجار است که مدتی وزیرالتجار بوده است. وی در سال 1304 قمری به عتبات عالیات سفر می کند و گزارشی از سفر خود نوشته است.
60. فیض، سیدعباس (متولد 1327)
در حریم یار: یادنامه سفر به عتبات عالیات. تهران، آیه، 1378، 279 ص، رقعی.
61- قادری، علی (متولد 1338)
سفر به قبله عشق: از تبریز تا کربلا. قم، مشهور، 1382، 192 ص، رقعی.
62- قاسمی، حسین (متولد 1341)
سفر به آن جا که بوی حسین (ع) می دهد. اهواز، معتبر، 1391، 104 ص، رقعی.
خاطرات سفر زیارتی نویسنده به عتبات عالیات در اردیبهشت سال 1390 است. نویسنده در این کتاب، علاوه بر بیان خاطرات، اطلاعاتی درباره شهرها و اماکن داده است.
63- قدرت آبادی، حبیب الله
سفرنامه و جامع الزیارات عتبات عالیات در عراق. تهران، احسن، 1390، 480 ص، جیبی.
64- قرآنی، فاطمه (متولد 1333)
سرزمین خورشید. مشهد، نشر ولی عصر (عج)، توس، 1384، 2 جلد.
خاطرات سفر نویسنده به عتبات عالیات در سال 1382 شمسی است. وی به صورت روزانه خاطرات سفر را ثبت کرده است. نویسنده برای هر روز عنوانی را برگزیده است. برای نمونه، اولین روز سفر (با مادری مهربان)، دومین روز سفر (با امواج نور)، سومین روز سفر (با غسل و وضو وارد شوید)، چهارمین روز سفر (در سرداب حضور) و. . .
65- قربانی، مهدی (متولد 1333)
پرواز ملائک بر فراز کربلا: مشتمل بر سفرنامه عتبات عالیات. مشهد، قاف مشهد الرضا (ع)، 1388، رقعی.
66- کاظمی، اقدس [8] (متولد 1318)
سفر به وادی عشق: سفرنامه کربلا. قم، خرم، 1381، 112 ص، رقعی.
67- کاظمی، علی
کربلایی که من دیدم: سفرنامه ای از کربلا و گزارشات از یک مرکز نیرومند اسلامی. قم، پیروز، 1389، 80 ص، رقعی.
این کتاب که به انگیزه سفر به عتبات عالیات در سال 1378 نگارش یافته، در واقع مروری است بر تاریخ تشیع در عراق و گزارشی از مهم ترین حوادث، نیز اقدامات مهم چهره‌های برجسته شیعی و آثار و مقابر آنها در قرون گذشته؛ به ویژه قرون نخستین اسلامی که با اشاراتی به مراحل سفر زیارتی همراه است
68- کاظمی گرجی، علی اکبر
مُلک ری (خاطره هایی از سفر به عتبات عالیات). قم، بوستان کتاب قم، 1390، 200 ص، رقعی.
سفرنامه نویسنده به عتبات عالیات است که در آن عشق مردم پاک دل به اهل بیت(ع) را به تصویر کشیده و در جای جای آن، رد پای مُلک ری را در آن نشان داده و دو صف از یاران امام حسین (ع) و لشگریان عمربن سعد را در قالب بیان خاطراتی در این سفرنامه معرفی کرده است. نگارنده ضمن بازگو کردن مشاهدات خود در این سفر و گفت وگوهایی که با برخی شخصیت های علمی در طول سفر داشته، به تبیین اهمیت زیارت امام حسین (ع)، تحلیل قیام آن امام، تجزیه و تحلیل تاریخ اسلام و چگونگی شکل گیری واقعه کربلا پرداخته و ابعادی از مظلومیت ایشان و عدم درک واقعه عاشورا توسط عده زیادی از مردم را بیان نموده و فاجعه کربلا را پرونده ای باز توصیف کرده که همواره افراد در این صحنه در حال معرفی خویش هستند. وی برای تبیین دیدگاه های خویش، به آیات و روایات متعددی استناد کرده است.
69- کرمانی، علویه [9]
روزنامه سفر حج عتبات عالیات و دربار ناصری (1309- 1312 ق/ 1271- 1273 ش). به کوشش رسول جعفریان، قم، مورخ، 1386، 216 ص، وزیری.
گزارش سفرهای بانویی کرمانی به نام بانو «علویه کرمانی» به عتبات و مکه و مدینه است. او در سال 1309 قمری از کرمان عازم بمبئی و از آن جا با کشتی عازم جده شد و پس از انجام اعمال حج، از راه جبل به عتبات عالیات بازگشته و پس از زیارت مراقد اهل بیت(ع) عازم ایران شده است. وی در قم به جای بازگشت به کرمان، عازم تهران شده و در آن جا به دلیل آشنایی با برخی از امرای کرمان به درون دربار ناصری راه پیدا می‌کند. دو سوم سفرنامه، مطالب مربوط به دربار ناصری است.
70. کرمی، عباس (متولد 1360)
زمستان در بغداد: دست نوشته هایی از سفر خبرنگاران امور حج و زیارت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به کشور عراق، همزمان با سالروز اربعین حسینی. تهران، دانش آموز، 1386، 34+ 43 ص، رقعی.
مجموعه یادداشت های نگارنده از سفر به کشور عراق به همراه گروه اعزامی امور حج و زیارت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در اسفند 1384 شمسی است. این کتاب به دو زبان فارسی و انگلیسی است. این سفر همزمان با سالروز اربعین حسینی صورت گرفته و شامل مشاهدات نگارنده از آشوب های ایجاد شده در بغداد، چگونگی آماده ساختن مقدمات مراسم اربعین حسینی در کربلا و نحوه برگزاری این مراسم است.
71- کیانی انبوهی، عباس
در محضر دریای عشق: سفرنامه کربلای معلا. تهران، عباس کیانی انبوهی، 1384، 154 ص، رقعی.
این مجموعه، اشعاری عمدتاً با مضامین دینی و مذهبی در قالب غزل و مثنوی درباره مرقد شریف حسینی و روضه علوی در نجف اشرف و دیگر ائمه شیعه در کاظمین و سامراء است؛ ضمن آن که در بخشی از کتاب، شرح سفر شاعر به کربلا به نظم کشیده شده است.
72- کیخایی، حسین
همسفر عشق: سفرنامه کربلا. شیراز، فرامتن، 1384، 95 ص، رقعی.
سفرنامه نویسنده از خاطرات سفر به عتبات عراق به ویژه کربلاست و دربردارنده نوشته ها، خاطرات و شرح آثار فرهنگی سفر به کربلا و ذکر تحولات نگارنده است. کاظمین، سامراء، قبرستان وادی السلام، قبور مشاهیر در نجف، گودال قتلگاه و حرم حضرت ابوالفضل (ع) از جمله مکان هایی است که در کتاب توصیف شده است.
73- گلپور، صدیقه (متولد 1363)
سفرنامه عتبات. تهران، منیر، 1390، 160 ص، رقعی.
نگارنده در این سفرنامه بر آن است تا علاوه بر شرح ماجرای این سفر زیارتی، زیارتگاه های اسلامی عراق را معرفی نماید و احساس ها و عواطف خویش را توصیف کند.
74- گلدار، نسرین (متولد 1339)
سفر عشق بوی دیگری دارد: گزارشی عاشقانه از یک سفر. تهران، آسیم، 1383، 120 ص، پالتویی.
چاپ دیگر: تهران، ذهن آویز، چاپ 2، 1386-
75- لطفی چهارده، حسین (متولد 1328)
سفر به مسلخ عشق: عتبات عالیات. رشت، نشر بلور، 1391، 230 ص.
76- مجابی، سیدعباس (متولد 1343)
ترنمی از عشق. تهران، واژه نو، 1391-
77- خسی در کربلا. تهران، ماهرنگ، 1383، 78 ص، رقعی.
گزارش سفر نویسنده به عتبات عالیات عراق به ویژه زیارت قبور اهل بیت (علیهم السلام) است و در کنار آن، به برخی روایات مذهبی و تاریخی اشاره می نماید.
78- مدنی، اشرف
از کربلای ایران تا کربلای عراق. تهران، پرچین، 1382، 28 ص.
79- مسعودنیا، سیدحمید (متولد 1340)
پیاده تا بهشت... : خاطرات پیاده روی از نجف تا کربلا، اربعین سال 1390، از نجف تا کربلا، اربعین سال 1391- . . . قم، باقیات، 1393، 176 ص، رقعی.
مجموعه خاطراتی از پیاده روی کاروان های حسینی از نجف تا کربلاست. در این کتاب چندین سفرنامه زیارت امام حسین (ع) در اربعین آن امام از سال های 1390 تا 1392 درج شده است. نویسنده، سفر کربلا را با هیچ سفری حتی سفر خانه خدا قابل قیاس ندانسته و رنج سفر زیارت اربعین امام حسین (ع) را رنجی لذت بخش توصیف کرده است. وی در قالب سه سفرنامه، مشاهدات خویش از زیارت اربعین در سه سال متوالی با پای پیاده را بیان کرده و شنیده ها و دیده های خویش از اعتقادات مردم و راهپیمایان که در این سفر با او همراه بودند را منعکس نموده است. وی برنامه ها و حوادث این سه سفر را بیان کرده و میزان عشق و علاقه مردم شیعه به اهل بیت(ع) به ویژه امام حسین(ع) را با توجه به حالات زائران آن امام و بازگویی عقاید آنان، بیان کرده است.
80. مشکاة السلطان، علی اکبر (1250- 1311)
مشکوة المسافرین: سفرنامه تبریز- عتبات. تصحیح میرهاشم محدث، تهران، گوهر منظوم، 1384، 188 ص.
چاپ‌های دیگر: تهران، پانیذ، 1384، 192 ص؛ تصحیح میرهاشم محدث، تهران، سفیر اردهال، 1392، 163 ص.
این کتاب سفرنامه عتبات مشکوة السلطان است که در سال 1317 از تبریز به عتبات رفته و بازگشته و وقایع سفر خود را در این سفرنامه به رشته تحریر درآورده است. میرزا علی وقایعی، متخلص به «مشکوة» (1289- 1351 ق. ) فرزند میرزا داود وقایع نگار در سال 1289 ق زاده شد. وی از ادبا، شعرا و خوشنویسان آذربایجان بوده و دیوان شعری شامل ده هزار بیت داشته است. از جمله مزایای کتاب حاضر اشاراتی به وضع ارزاق عمومی در آن روزگار است. گو این که وضعیت کمبود غلات و مایحتاج عمومی سابقه داشته است:
عجیب است که با وجود این همه گندم که همه روزه وارد تبریز می شود، باز عمل نان مغشوش است. حضرت واهب العطایا خود به حال ضعفا و فقرا ترحم فرماید.
مشکوة‌السلطان مشهودات خود را از بعضی بناهای تاریخی، کتیبه ها و اوقاف در طور مسیر نقل کرده است. وضعیت شهرها، دهات، احوال مردم و سکنه، اقدامات سلاطین در آبادانی، و بیان وضعیت مشاهد مشرفه از ویژگی های دیگر این سفرنامه است.
81- مظفری، کرامت
هفت روز در حریم ولایت (سفرنامه کربلا). تهران، وداد، 1389، 162 ص، رقعی.
این کتاب در برگیرنده گزارش سفر نگارنده به کربلا و زیارت امام حسین (ع) است، که در پنج بخش، با عنوان های: حرکت به سوی عراق؛ نجف اشرف؛ کوفه؛ کربلا و کاظمین و سامراء به نگارش درآمده است.
82- معینی، مریم (متولد 1340)
با من به عتبات عالیات بیایید: سفرنامه. اصفهان، علم آفرین، 1385، 176 ص.
83- مغیثی پور سبزواری، علی اکبر (متولد 1337)
سفرنامه عشق. تهران، مرکز فرهنگی و انتشاراتی ایتا، 1380، 116 ص.
84- ملک قاسمی، ربابه (متولد 1304)
با راهیان دیار عشق. تهران، نیکتاب، 1385، 69 ص، رقعی.
نویسنده سفرنامه در روز هفتم مهرماه 1380 همراه با تنی چند از کاروانیان به عراق سفر می کند. خاطرات نویسنده ابتدا مربوط به شهر بغداد و سپس دیگر اماکن زیارتی، به ویژه مرقد امامان معصوم(ع) است که طی آن، فضای حاکم و محیط پیرامون اماکن توصیف می شود و از اتفاقات روزمره نیز سخن به میان می آید.
85- منوری، علی
از زینبیه تا کربلا، تهران، دانش آفرین، 1380، 61 ص، وزیری.
چاپ دیگر: تهران، رشد اندیشه، چاپ 2، 1387، 94 ص، وزیری.
نویسنده این کتاب را به منظور راهنمایی زائران و انتقال تجارب سفر خود به دیگران نوشته است. برای نمونه نام چند مکان زیارتی از این قرار است: حرم حضرت رقیه(س)، حرم حضرت ابوالفضل(ع)، باب الصغیر دمشق، حرم حضرت زینب(س) و حرم امام حسین(ع).
86- منوری، هادی (متولد 1344)
دوباره شیعه شدم: سفرنامه فرات. با مقدمه و رباعیاتی از محمدجواد غفورزاده شفق، مشهد، رستگار، 1383، 92 ص، رقعی.
بررسی تاریخچه و تأثیرات اجتماعی عتبات عراق و زیارت آنها موضوع این کتاب است که در قالب سفرنامه نویسنده بیان شده است. نویسنده همچنین تلاش کرده تا با بررسی اعتقادات شیعه، نقش زیارت عتبات در ترویج عقاید شیعه را بررسی کند.
87- موسوی اصفهانی، میرزا حسن (1267- 1345)
روزنامه سفر مشهد، مکه و عتبات 1315- 1316 ق. به کوشش رسول جعفریان، با همکاری حمیدرضا نفیسی، تهران، نشر مشعر، 1392، 284 صفحه، وزیری. متن سفرنامه میرزا حسن موسوی اصفهانی به مشهد مقدس و سپس مکه و مدینه و در نهایت عتبات عالیات عراق در سال 1315- 1316 ق. است. نویسنده فردی روحانی از خاندان علم و سیادت و علاقه مند به مکتب شیخیه بوده است. بخش نخست این سفرنامه، سفرنامه مشهد است که تقریبا به لحاظ روش ثبت و نگارش مستقل است. مدت اقامت وی در مشهد نزدیک به دو ماه بوده است. سپس به قصد حج، از مسیر عشق آباد به باکو و از آن جا به استانبول، اسکندریه، سوئز، جده، و پس از زیارت حرمین، از راه جبل، به عتبات آمده و سپس از طریق قصرشیرین وارد ایران شده و با عبور از شهرهای مختلف وارد اصفهان شده است. بدین ترتیب کتاب حاضر همزمان، سفرنامه مشهد، حج و عتبات است. این سفرنامه در مقایسه با سفرنامه های دیگر ایرانی و شیعی این امتیاز را دارد که نویسنده طی آن مرقد یازده امام را نیز زیارت کرده است.
88- موسوی دشتستانی، باقر
سفرنامه وصال: سی سال آرزوی کربلا. قم، طاووس بهشت، 1381، 160 ص.
89- مهاجر، نجفعلی
زیر ناودان طلا: سفرنامه زیارت یک کودک. تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1374، 50 ص.
در قدیم اگر خانواده‌ای آرزومند داشتن فرزند بود، نذر می کرد که در صورت فرزنددار شدن، موهای او را کوتاه نکند، مگر در حرم امام حسین(ع) و هم وزن موی کوتاه شده فرزند، به حرم، طلا هدیه کند تا خرج امور مسلمانان شود. این نذری بود که برای نویسنده این سفرنامه نیز واقع شد. خواننده امروزی با مطالعه داستان سفر وی به کربلا، به کربلای آن روزها سفر می‌کند و با رسم سفر در گذشته آشنا شده و سختی‌های این مسافرت های دور را به خوبی درک می‌کند.
90. میرمعصومی نژاد، میرحمید (متولد 1324)
مسافر نگاه سرخ (رهاورد کربلا و نجف). رشت، نشر گیلان، 1390، 80 ص، رقعی.
خاطرات یکی از خادمین حرم حضرت ابوالفضل (ع) از مدت حضورش در کربلاست.
91- ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1247- 1313 ق)
سفرنامه عتبات سال 1287 قمری. به کوشش ایرج افشار، تهران، فردوسی، عطار، 1363، 289 ص، وزیری.
ناشران دیگری نیز این کتاب را منتشر کرده اند. اطلاعات این چاپ ها در زیر آمده است:
- سفرنامه ناصرالدین شاه به کربلا و نجف، به کوشش خانه تاریخ و تصویر ابریشمی، تهران، 1389، 184 ص، وزیری.
- سفرنامه عراق عجم، به ضمیمه تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم، نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه؛ به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، اطلاعات، 1378، 384 ص.
- شهریار جاده ها: سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، تصحیح محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1372، 303 ص، وزیری.
گزارش سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار به عتبات عالیات در سال 1287 قمری است. این اثر از اسناد تاریخی مهم برای مطالعه تاریخ ایران و منطقه است. وضعیت راه ها از تهران تا کربلا و نجف، وضعیت اجتماعی مردم در شهرها و روستاها در ایران و عراق و دیگر مسائل فرهنگی و اجتماعی توصیف شده است.
92- نبوی، سیدابراهیم (متولد 1337)
سفر به آسمانی دیگر. تهران، مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی جام جم، 1381، 146 ص.
گزارش سفرهای نویسنده به سوریه و عراق است.
93- نشاط، فاطمه (متولد 1340)
سفری به سوی عشق. تهران، نورسان، 1385، 44 ص.
94- نظری، محمد
سفر عشق: همراه با زائران کوی دوست در سرزمین عراق. شیراز، مؤسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی میرزای شیرازی (امیدواران)، 1381، 140 ص.
مجموعه خاطرات نویسنده از سفر به عتبات عراق، به ویژه کربلا و نجف است. وی با قلمی ادبی به بیان احساسات و مشاهدات خود پرداخته است.
95- نعمتی رحیم آبادی، آسیه (متولد 1328)
سفرنامه زیارتی. رشت، حرف نو، 1، 54 ص، رقعی.
96- نیلی پور، مهدی (متولد 1341)
80000 متر عشق. اصفهان، مرغ سلیمان، 1393، 84 ص، رقعی.
این کتاب، گزارشی از وقایع سفر زیارتی نویسنده در ایام اربعین حسینی در سال 1392 شمسی است. از آن جا که فاصله میان نجف تا کربلا، 80 کیلومتر است و در ایام اربعین تمام طول این مسیر، نمایشی از عشق و ارادت خاص و شیعیان و عزاداران به سیدالشهداست، نویسنده این کتاب را «80000 متر عشق» نامیده است.
97- واثقی، حسین (متولد 1336)
در کوی جانان: سفر به حرم ائمه(ع) در عراق. قم، بوستان کتاب قم، 1381، 152+ 16 ص، رقعی.
معرفی آثار اسلامی و تاریخی و اماکن مقدس شهرهای مذهبی عراق به ضمیمه تصاویر آن است که در قالب سفرنامه ارائه شده است. نویسنده با قلمی شیوا و با لحنی احساسی، حالات و مشاهدات خود را در این سفرها بیان داشته و به توصیف هریک از مکان های مقدسی که به زیارت آنها مشرف شده، پرداخته است. اماکن مقدس نجف و کوفه نظیر حرم امام علی (ع)، قبر میثم تمار، خانه امام علی (ع)، مسجد کوفه، مسجد سهله و بازار نجف و سپس حرم امام حسین (ع) در کربلا و مزارها و مشاهد شریفی چون حرم حضرت ابوالفضل (ع)، قبور طفلان مسلم و عون(ع) از جمله مشاهد مشرفه ای است که سفرنامه نویس به توفیق زیارتشان نایل شده و آنها را وصف کرده است. اماکن مقدس در کاظمین و سامراء، به ویژه قبور امامان معصوم(ع) در این دو مکان و نیز زیارت قبر سیدمحمد و مسجد براثا از دیگر مطالب این سفرنامه است.
98- وزیر وظایف، داود بن علینقی (درگذشت 1277 ق. )
سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف. به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، نشر مشعر، 1379، 263 ص، وزیری.
بخشی از این سفرنامه به عتبات عالیات اختصاص دارد. نویسنده این سفرنامه میرزا داود حسینی، معروف به «وزیر وظایف» آستان قدس رضوی است. وی که در حکومت «آصف الدوله» در خراسان موقعیت و جایگاه ویژه ای داشته، در ماه شوال سال 1322 قمری و در سن چهل و پنج سالگی سفر حج را آغاز کرده، از طریق مشهد، عشق آباد، باکو، تفلیس، بندرگاه بلغر، اسلامبول، پورت سعید و کانال سوئز به جده رفته و پس از انجام مناسک حج و زیارت مدینه منوره، به عتبات عالیات مشرف شده، سپس از طریق «خانقین» به ایران بازگشته است.
99- وقارالدوله، سکینه سلطان
روزنامه سفر عتبات و مکه 1317 ق/ 1279 ش. به کوشش رسول جعفریان و کیانوش هفت لنگ، تهران، علم، 1388، 168 ص، وزیری.
خاطرات یکی از زنان دوره قاجار، مشهور به «سکینه سلطان وقارالدوله اصفهانی»، همسر ناصرالدین شاه قاجار از سفر به عتبات عالیات و مکه مکرمه در سال 1317 قمری (1279 ش) است. وی چهار سال پس از کشته شدن ناصرالدین شاه، به سال 1317 عازم سفر عتبات و مکه می شود و وقایع سفر خود را ثبت می کند. در این سفرنامه علاوه بر بازگویی وقایع سفر، احساسات نویسنده آن، یعنی سکینه سلطان نیز بیان شده است. از تهران تا عتبات؛ عتبات عالیات؛ از عراق تا حجاز؛ حرمین شریفین و زیارت مجدد عتبات عالیات و بازگشت به ایران، عناوین مطالب کتاب را تشکیل می دهد.
100. وهومن، هارون (متولد 1345)
کربلا رفته ها: کربلا از دید سیاحان و جهانگردان. تهران، گوهر منظوم، 1382، 670 ص، وزیری.
خاطرات زائران کربلا و دیگر شهرهای عراق و عتبات است؛ افرادی که به سفر عتبات رفته و اوضاع تاریخی، جغرافیایی و سیاسی این شهرها را به تصویر کشیده اند. راویان خاطرات دارای ملیت های گوناگون هستند.
101- ویسمهای، مسعوده (متولد 1335)
سفرنامه کوی عشق: راهنمای زائرین کربلای معلی و عتبات عالیات. قم، نشر نجبا، 1380، 120 ص.
102- هادیان، علی (متولد 1342)
کاروان اشک. تهران، آریا زمین، چاپ 2، 1384، 52 ص، رقعی.
گزارش سفر نویسنده به کربلا و دیگر شهرهای عراق است. وی شنیده ها و مشاهدات خود را در قالب داستان بیان نموده است.
103- هوشیار، امین (متولد 1347)
سفرنامه کربلا (خاطرات هفت روزه یک زائر در اولین سفر به کربلا). اهواز، ترآوا، 1394، 88 ص، رقعی.
104- هدایتی، سیداحمد (1250- 1334)
خار مغیلان در حریم عشق: سفرنامه حج و عتبات 1299 ش. با همکاری محمدعلی هدایتی؛ به کوشش و تصحیح علی اربابی، تهران، ورجاوند، 1389، 248 ص.
گزارش سفرهای حج و عتبات عالیات عراق میرسید احمد هدایتی، از رجال علمی و سیاسی عصر قاجار است. این سفرنامه حاوی اطلاعات متنوعی است؛ از جمله اطلاعات جغرافیایی مسیر و گزارش آثار باستانی برخی مناطق و شرح شمه ای از دگرگونی های سیاسی و تحولات نظامی پس از جنگ اول در ایران و عراق و جزیرة العرب و شبه قاره هند و تبیین اوضاع فرهنگی آن روز و شرح آثار اسلامی و تاریخی مکه و مدینه. در مقدمه اثر، شرح حال مؤلف و خاندان وی درج شده است. مؤلف پس از پایان جنگ جهانی اول، در سال 1338 قمری سفر خود را آغاز کرده است.
105- یعقوبی گلوردی، محبوبه
تا قاف عشق. قم، میراث ماندگار، 1387، 112 ص، وزیری.
گزارش اوصاف کربلا و نجف و بیان کرامات و اوصاف امام علی و امام حسین (علیهما السلام) است که در قالب یک سفرنامه به این دو شهر ارائه شده است. در این کتاب به بهانه سفر به نجف و کربلا از منظری عرفانی به دو این شهر نگریسته شده و به همین مناسبت درباره فضایل حضرت علی و امام حسین(ع) و شهدای کربلا مطالبی آمده است. نگارنده نجف و کربلا را قطعاتی از بهشت دانسته و به توصیف رشادت های امام حسین، حضرت ابوالفضل، جناب علی اکبر(ع) و سایر شهدای کربلا می پردازد. وی همچنین نگاهی کوتاه به زندگی پر از غم و مظلومیت حضرت علی (ع) نموده و به توصیف عدالت و مظلومیت آن امام می پردازد. توصیف مسجد سهله و مسجد کوفه، وادی السلام، بارگاه ملکوتی امام علی (ع) در نجف، بارگاه امام حسین و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، تلّ زینبیه و مقام کف العباس از دیگر مندرجات این کتاب است.
106- یکتایی، محمدرضا (متولد 333)
ستاره های دنباله دار. تهران، استاندارد، 1386، 112 ص، رقعی.
گزارش سفر نگارنده به کربلا در فروردین ماه 1385 است. عناوین مطالب کتاب عبارت اند از: از مرز مهران تا شهر شهید محراب؛ سیزده به در در حضور زاده سیزده رجب؛ اهل زمزمه و مسجد سهله؛ کلافه برای علوفه؛ لبیک یا حسین (ع)؛ مهره هایی از جنس عشق؛ دعا کن آدم شوم؛ شمشیر بر فرق خودمان یا بر فرق دشمنانمان؟؛ اول رفع نگرانی و بعداً پذیرایی؛ حسرت زیارت کاظمین و سامراء.
پی نوشت:
[1] جمعى از نويسندگان، فرهنگ زيارت - فصلنامه فرهنگى، اجتماعى، سياسى، تاريخى، 25جلد، سازمان حج و زيارت، حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارات - تهران - ايران، چاپ: 1، 1388 ه.ش.
[2] . اين بخش از مقدمه، از كتاب پنج سفرنامه با سفر به اقليم عشق (تحقيق سيدخليل طاوسى، قم، مجمع ذخائر اسلامى، 1393) گرفت شده است.
[3] . اعتماد السلطنه، على خان؛ مقدم مراغه‏اى، على بن حسين؛ اعتماد السلطنه، على بن حسين.
[4] . شهرستانى، طالب؛ طالب، محمد اسماعيل؛ طالب شهرستانى، محمد اسمعيل.
[5] . آيت‏الله طالقانى.
[6] . عليرضا خان ايلخانى؛ قوانلو ايلخانى، على‏رضا بن موسى.
[7] . ابوالحسن خان اردلان؛ فخرالملك، ابوالحسن خان اردلان.
[8] . متخلص به مژگان؛ كاظمى قمى، اقدس.
[9] . معروف به بانو علويه كرمانى.

منبع:سایت حوزه، به نقل از : مجله «فرهنگ زیارت»، مهرماه 1393، شماره 23

بازخوانی نامه کوبنده امام به شاه عربستان

جشن‌های 2500‌ساله، و سهم اسرائیل در شکل دادن به رفتار فرهنگی شاه

کارشکنی انگلیسی‌ها در روند پژوهش‌های تاریخی

انحلال حزبی که تاسیس آن «اشتباه بزرگ» بود

اگر تذکرات آیت‌الله خمینی را جدی گرفته ‌بودیم ....

پیش‌درآمد ساواک

روایت ساواک از تصویب كاپيتولاسيون در مجلس شورای ملی

«قرارداد کنسرسیوم»؛ انقضای تاریخ اعتبار «نهضت ملی شدن نفت»

سفر به عتبات در دوره قاجار

کتابشناسی سفرنامه‌ها و خاطرات ایرانیان از عتبات عالیات