در سال 1339ش، «جان. اف. کندی» به ریاست جمهوری آمریکا رسید. در آن زمان حرکت‌ها و انقلاب‌های ضد استعماری در کشورهای زیر سلطه و جهان سوم، رئیس جمهوری آمریکا را وادار به اجرای سیاست‌های جدیدی کرد که به طرح «اتحاد برای پیشرفت» معروف شد. این طرح برای جلوگیری از قیام‌های مردمی در جهان سوم بر ضد آمریکا بود. کندی به شاه اعلام کرد که اصلاحات اجتماعی در ایران ضروری است و در انجام آن نباید تاخیر شود.
از طرفی در داخل کشور اوضاع سیاسی و اقتصادی رو به وخامت گذاشته بود. برداشت بد محصول در سال 1339ش، کسری درآمد و افزایش تورم باعث گسترش نارضایتی در بین مردم شده بود. به طوری که از سال 1336 تا 1340 بیست مورد اعتصاب بزرگ در سراسر کشور صورت گرفت. همچنین در اواخر دهه سی، مخالفین شاه که بعد از کودتای 28 مرداد 1332 سرکوب شده بودند، دوباره شروع به فعالیت و انتقاد از حکومت کردند. بنابراین شاه لازم دید که برای تداوم حکومتش تن به اصلاحات بدهد.
طراح این اصلاحات «والت ویتمن روستو» بود. این پروفسور یهودی مدت زیادی مشاور کاخ سفید و رئیسان جمهوری آمریکا بود. برنامه انقلاب سفید را این شخص طراحی کرد و خود در زمان ریاست جمهوری کندی بر اجرای آن نظارت داشت.
محمد رضا پهلوی در تاریخ 19 دی 1341 در کنگره ملی شرکت‌های تعاونی روستایی ایران که به منظور تبلیغ برنامه تقسیم زمین بین دهقانان با حضور حدود چهار هزار کشاورز در تهران تشکیل شده بود، مواد شش‌گانه اصلاحات اجتماعی خود را اعلام کرد. این اصول عبارت بودند از:
1 – الغاء رژیم ارباب و رعیتی با تصویب اصلاحات ارضی
2 – ملی کردن جنگل‌ها در سراسر کشور
3 – فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی
4 – سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها
5 - اصلاح قانون انتخابات
6 – ایجاد سپاه دانش
برای آنکه این اصول پیشنهادی جنبه رسمی و قانونی پیدا کند، محمد رضا شاه، همه‌پرسی(رفراندوم) برای آن ترتیب داد. با پخش خبر رفراندوم اصول ششگانه، نیروهای سیاسی و مذهبی به مخالفت با آن پرداختند. امام خمینی طی اعلامیه‌ای در دوم بهمن 1341 اعلام داشتند که چون رفراندوم در قانون اساسی پیش بینی نشده برگزاری آن غیر قانونی است و همه‌پرسی را تحریم کردند. در تهران اصناف و بازاری‌ها با تعطیل کردن مغازه‌های خود به خیابان‌ها آمدند و علیه رفراندوم شعار دادند. دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به طرح شاه در دانشگاه به تظاهرات پرداختند که با واکنش شدید نیروهای امنیتی مواجه شد.
سرانجام با وجود مخالفت گسترده مردم و روحانیون در روز ششم بهمن 1341 رفراندوم اصول ششگانه برگزار شد و حکومت مدعی شد که 9/99 درصد مردم به این اصلاحات رای مثبت داده‌اند. بعدها محمد رضا پهلوی اصول دیگری را نیز به مفاد ششگانه اضافه کرد؛ به طوری که تا سال 1357 این مواد به 19 اصل رسید. نخست اصول ششگانه به «انقلاب سفید» معروف شد ولی در مراسم سالگرد انقلاب در سال 1351 محمد رضا پهلوی به آن عنوان «انقلاب شاه و ملت» داد و از آن پس به این نام معروف شد.
اجرای اصول انقلاب سفید تاثیرات اجتماعی و اقتصادی فراوانی در کشور ما داشت. با اجرای اصل اصلاحات ارضی، زمین‌های کشاورزی میان دهقانان تقسیم شد. اما به دلیل اجرای ناقص آن، مهاجرت روستائیان به شهرها آغاز شد. این امر منجر به کاهش تولیدات کشاورزی گردید و ایران به یکی از کشورهای واردکننده مواد غذایی تبدیل شد. در زمینه صنعت، ایران از محله صنایع سبک وارد مرحله تاسیس صنایع سنگین مانند ذوب آهن، فولاد و ... شد. همچنین کارخانه‌های مونتاژ صنعتی مانند ماشین سازی، تراکتور سازی و ... در کشور احداث و میزان تولید خودرو و کامیون افزایش یافت.
ساختن مدارس جدید، وجود امکانات بهداشتی مناسب در مقایسه با روستاها و کارخانه‌های صنعتی در شهرها موجب افزایش جمعیت شهرنشین در ایران شد. به طوری که در سال 1356ش 48 درصد مردم ایران در شهرها زندگی می‌کردند. بی گمان سطح زندگی خانواده‌های شهری که از برنامه‌های اجتماعی مانند بیمه درمانی، بیمه بیکاری و سهیم شدن در سود موسسات صنعتی برخوردار بودند، افزایش یافته بود اما در مقابل به دلیل مهاجرت بی رویه روستائیان و توسعه بی برنامه شهرها، آلودگی هوا، افزایش ترافیک، حاشیه‌نشینی و افزایش اجاره‌خانه و ... سطح زندگی خانواده‌های شهری در وضعیت نامناسبی قرار گرفت. در سال 1357ش، 42 درصد خانواده‌های تهرانی مسکن مناسبی نداشتند و تهران با بیش از 4 میلیون جمعیت هنوز فاضلاب و حمل و نقل عمومی درستی نداشت.
با وجودی که مدارس جدید زیادی در شهرها ساخته شد و سپاهیان دانش در روستاها به امر سوادآموزی مشغول بودند اما جمعیت زیادی از مردم از نعمت سواد بی بهره بودند. در سال 1355ش، 62 درصد مردم بی‌سواد بودند. در این زمینه ایران نسبت به کشورهای ترکیه، مصر و سوریه در درجه پایین‌تری قرار داشت. مطابق آمار دولت تعداد بی سوادان تا سال 1357ش، به پانزده میلیون نفر افزایش یافته بود. در مورد کارگران نیز با وجود اصل «سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها»، این اصل فقط 15 درصد کارگران را که در واحدهای بزرگ صنعتی کار می‌کردند، شامل شده بود.
بدین ترتیب انقلاب سفیدی که شاه برای استحکام پایه‌های سلطنت خود به اجرا درآورده بود تبدیل به عامل نارضایتی از حکومت شد و همین که پایه‌های نظام سلطنتی به لرزه درآمد، ناراضیان چون سیلی تاج و تخت حکومت پهلوی را ویران کردند.

منبع:دائره‌المعارف انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، ج 1، ص 115 و 116

برگی از تاریخ انقلاب

نقبی به خاطرات کارتر

«انقلاب سفید» از رویا تا واقعیت

دوست اسرائیلی ساواک

روزی که تیمور بختیار مورد تمسخر قرار گرفت

مصون‌سازی به روش پهلوی‌

پيش بيني انقلاب توسط استاد امام خميني(ره)

در انتظار ملاقات آقای وزیر

يك سند خواندني

نقد كتاب
«ظهور و سقوط سلطنت پهلوی»