نقدکتاب
«پرسمان یاد» | خاطره گویی، خاطره نگاری و خاطره نویسی در تاریخ جنگ از مهمترین شیوه‌های اظهار و ثبت و ضبط تجربیات ماندگار آن دوران به شمار می‌آید و با توجه به نهادهای مرتبط و درگیر با آن می‌توان گفت که هیچ حوزه‌ای در کشور مانند آن مورد توجه نبوده و توان انسانی و مالی صرف آن نمی‌شود. در عین مهم بودن این موضوع متاسفانه چندان که باید در حوزه مبانی و مفاهیم، غیر از چند کار ترجمه شده و برخی آثار مانند تالیفات آقای علیرضا کمری، کار بایسته‌ای انجام نشده و نیاز فکری و پژوهشی علاقه‌مندان چنانچه باید پاسخ داده نشده است.
کتاب «پرسمان یاد؛ گفتارهایی در باب خاطره نگاری و خاطره نویسی جنگ و جبهه» به همت انتشارات صریر بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس در اواخر اسفندماه 1394 در تهران به چاپ رسید. حجم کتاب 437 صفحه و جلد آن شومیز می‌باشد. عنوان کتاب مانند دیگر آثار مولف، نامی خاص دارد که برای علاقه‌مندان به آثار ایشان، آشنا و برای مخاطبان عمومی اندکی بیگانه است؛ در عین حال به نظر می‌رسد مولف خواسته تا سطح مخاطبان کتاب و گستره آن را خاص نماید. کتاب شامل یک فهرست عمومی، فهرست تفصیلی، مقدمه شورای خاطره، پیشگفتار مولف، متن اصلی کتاب (شامل 15 جلسه پرسش و پاسخ) و موخره توسط خانم فرانک جمشیدی می‌باشد. کتاب دربرگیرنده 15 جلسه پرسش و پاسخ اعضای شورای خاطره سازمان ادبی هنری بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس است که در فاصله خرداد تا بهمن 1393 انجام گرفته است. فصل‌بندی کتاب بر اساس جلسات مصاحبه می‌باشد. از نکات مثبت ساختاری کتاب تهیه فهرست تفصیلی است. به نظر می‌رسد فهرست تفصیلی کتاب به تشخیص نویسنده - فرانک جمشیدی - آن نوشته شده است. زیرا بررسی محتوایی کتاب نشان می‌دهد برخی از مطالبی که برجسته شده، تماماً مطابق با محتوای متن نمی‌باشد و بعضاً بر روی مطالبی تکیه شده که در متن، کمرنگ به آن پرداخته شده است. کتاب نمایه اعلام ندارد که از نقاط ضعف آن است و جستجو در محتوی را سخت می‌کند.
دلیل اصلی تالیف و نشر کتاب هرچند به طور واضح در کتاب ذکر نشده، اما در جلسه رونمایی کتاب اشارات بیشتری به آن شده است. خانم رامهرمزی از مصاحبه کنندگان اصلی در باره انگیزه اصلی از تالیف کتاب می‌گوید: «افرادی مانند من که در حوزه خاطره نگاری کار می‌کردیم برای یافتن پاسخ سئوالات خود با آقای کمری مراجعه و سئوالات خود را از ایشان می‌پرسیدیم و گاهی جلسه‌های ما ساعت‌ها طول می‌کشید. این نشان می‌دهد ظرفیت حوزه خاطره نویسی، خاطره نگاری، خاطره شناسی و خاطره پژوهی جنگ گسترده و نیازمند تولید دانش و کار است، حال آنکه متاسفانه در این سالها به این موضوع نپرداختیم.»
سبک تالیف کتاب با توجه به پرسشی بودن بر مبنای مصاحبه می‌باشد که بین چند مصاحبه کننده با یک مصاحبه شونده است. سئوالات به صورت مکتوب از قبل توسط اعضای شورای خاطره تهیه شده و توسط مصاحبه شونده خوانده شده و پاسخ داده می‌شود. علاوه بر این مصاحبه کنندگان حاضر در هر جلسه سئوالات جداگانه‌ای بعضاً مرتب و نیمه مرتب با سئوالات مکتوب پرسیده‌اند. به همین جهت سبک شفاهی نگاری بر نوشتار کتاب غلبه پیدا کرده است. آقای مظاهری در جلسه رونمایی این کتاب به نکته‌ای در باره سبک زبانی کتاب اشاره کرده‌اند که در خور توجه است و گفته‌اند: «زبان ایشان (آقای کمری) استخوان‌دار و منسجم است و مصرف کننده زبان نیستند بلکه تولیدکننده زبان هم هستند و رویکردی ایجازی دارند. این نوع از زبان به تعبیری برای آثار ایشان یک نوع حجاب است. حجابی که برای ایشان مصونیت و محدودیت ایجاد می‌کند، ویژگی مصونیت مخاطب ایشان را محدود کرده است.»
علیرضا کمری نامی آشنا در زمینه خاطره پژوهی و ادبیات جنگ است و به جرات می‌توان گفت تاکنون کسی در حوزه مبانی خاطره پژوهی و تاریخ نگاری جنگ به اندازه وی ورود نکرده است. کتاب‌های «درآمدی بر خاطره نویسی و خاطره‌نگاشته ها در گستره ادب مقاومت و فرهنگ جبهه (1373)» ؛ «یاد مانا : پنج مقاله در باره خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاشته های جنگ و جبهه – دفاع مقدس(1381)» ؛ «اثرنشان : درآمدی بر رویکرد نشانه شناختی به مفهوم سند و مطالعات اسنادی جنگ و جبهه – دفاع مقدس(1393)»، از مهمترین آثار وی در این زمینه است. در هرکدام از این آثار مولف به فراخور زمان و مکان و نیاز دوره به بیان گوشه‌ای از دغدغه‌های فکری خود در باره ثبت و ضبط تاریخ جنگ می‌پردازد. در همه این آثار مسئله‌مندی و تحلیل انتقادی مهمترین شاخص می‌باشد. اما چرا پرسمان یاد؟ به نظر می‌رسد مولف در این کتاب خواسته تا تکمله‌ای بر کلیه آثار مرتبط قبلی خود بزند و ساختار پرسش‌مندانه کتاب را محمل مناسب‌تری برای بیان دغدغه‌های خود یافته است و سعی نموده تا با ارائه راهکارهای تکمیلی بر غنای جنبه کاربردی آن بیفزاید.
چینش محتوایی جلسات مصاحبه از ماهیت و فلسفه خاطره‌پژوهی و انواع آن در جلسه اول شروع و به تلاش در جهت الگوسازی نگارش خاطره برای تاریخ نگاری جنگ خاتمه می‌یابد. از مهمترین مباحث این سیر بررسی می‌توان به این موارد اشاره کرد: الگوی بنیادین سنت و نقل حدیث فراروی خاطره‌گویی و خاطره‌نویسی در ایران، خاطرات جنگ در خدمت صورت بندی مفهوم دفاع مقدس، خاطرات جنگ مفهوم بنیان‌های گفتمان غالب، استناد‌پژوهی در خاطره‌گفته‌ها، خاطره‌پرسیده‌ها و خاطره‌نگاشته‌های جنگ، خاطره داستان‌های جنگ یک رخداد گفتمانی در ایران پس از جنگ، مدیریت فرهنگی خاطرات جنگ در ایران، خاطره‌گویی، خاطره‌نویسی، خاطره‌شنوی، خاطره‌خوانی، خاطره‌پسندی، خاطره‌ستایی، خاطره‌گرایی و خاطره‌نگری، بایسته‌ها و ضرورت‌های فراروی خاطرات جنگ، نفت خام، خاطرات جنگ از استخراج تا استحصال، ظهور و بروز ملاحظات علمی، شرعی و اخلاقی در فرآیند خاطره‌گیری از خاطره‌مندان و تولید و نشر خاطرات شفاهی جنگ، پیگیری سیاسی‌های فرهنگی دفاع مقدس در خاطرات جنگ، سیلوی گندم خاطرات جنگ، آیندگان و ضرورت مستندسازی خاطرات شفاهی جنگ برای کاشت و برداشت، صنعت خاطرات جنگ ضرورت دانش مغفول، مسائل حادث در خاطرات شفاهی جنگ، ضرورت وضع قوانین جدید، تدوین شیوه‌نامه‌های روزآمد، الگوی آرمانی خاطرات شفاهی جنگ.
مصاحبه کنندگان اعضای شورای خاطره سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس هستند که 100 پرسش را بر اساس دیدگاه‌های خود مطرح کرده‌اند. اگر در باره مصاحبه کنندگان و سابقه کار آنها توضیح داده می‌شد برای فهم سئوالات و ارتباط آنها مفیدتر بود. در کتاب، نامی از سطح مخاطبان برده نشده است. اگر منظور، ارائه دستنامه و شیوه‌نامه برای خوانندگان است که سنگین بودن مباحث این زمینه را کمرنگ کرده است و بیشتر از آنکه در پی ارائه راه حل باشد به طرح مشکلات و جنبه‌های مختلف خاطرات جنگ پرداخته است. در واقع موانع و مشکلات خاطره پژوهی جنگ مورد پرسش قرار گرفته است. در برخی جاها خصوصاً در زمان پرسیدن سئوالات شفاهی، مخاطب به فراموشی سپرده می‌شود و نگاه شخصی پرسندگان بعضاً باعث پراکندگی محتوایی در کتاب شده و از این رو گاهی مولف در کتاب به پرسش کنندگان تذکر می‌دهد. این وضعیت در سئوالات جلسات انتهایی بیشتر به چشم می‌خورد، طوری که خواننده احساس می‌کنند که هم مصاحبه کنندگان و هم مصاحبه شونده خسته شده‌اند. در عین حال مصاحبه شونده یعنی پاسخ دهنده می‌کوشد تا مطالب متناسب با نیاز خوانندگان و پرسش‌های مطرح شده را پاسخ دهد. به نظر می‌رسد گاهی حجم پاسخ‌های داده شده متناسب با سئوالات نیست و مولف به اجتهاد شخصی فراتر از منظور و هدف پرسنده پاسخ می‌گوید و گاهی پاسخ از سئوال پرسیده شده کوتاه‌تر می‌شود که مشخص است مولف سئوال را غیر مفید تشخیص داده و یا پرسیدن آن را در زمان پرسش به وقت و مطلوب نمی‌داند. احتمال دارد در این اجتهاد شخصی، مخاطب بیشتر از پرسندگان، مد نظر مولف بوده است. محتوای جلسات مصاحبه از اهمیت و پرباری یکسان و انسجام درونی برخوردار نیست. در برخی قسمت‌ها بسته به حضور افراد، سئوالات بهتر و مرتب‌تری پرسیده می‌شود و در برخی قسمت‌ها سئوال پرسیده شده اصل محتوای کتاب را به حاشیه می‌برد. در عین حال پرسش‌های خانم رامهرمزی نزدیکی بیشتری به محتوا و موضوع دارد.
چنانچه در خود کتاب ذکر شده در تاریخ شفاهی سه عنصر مصاحبه کننده و مصاحبه شونده و موضوع، مهم می‌باشد. بهترین روش مصاحبه در تاریخ شفاهی مصاحبه دو نفره می‌ّباشد و خیلی کم اتفاق می‌افتد که چندین نفر با یک مصاحبه شونده کار گفت‌و‌گو را انجام دهند. در ضمن مهمترین ماهیت تاریخ شفاهی چالشی بودن موضوع است و باید جوانب مختلف مورد بررسی، توسط پرسندگان به چالش کشیده شود. رعایت تناسب بین موضوع، سئوالات مصاحبه و تجربه مصاحبه شونده در تاریخ شفاهی بسیار مهم است و باید بر اساس تجربیات و میزان ارتباط مصاحبه شونده با محتوا تنظیم گردد. در کتاب «پرسمان یاد» به نظر می‌رسد این تناسب کمتر رعایت شده است و در عین حال که از مولف در قالب سئوالات پرسش می‌شود این پرسش‌ها بیشتر به اهمیت موضوع برمی‌گردد تا تجربه مصاحبه شونده و به همین خاطر در سراسر کتاب از داشته‌های قبلی مرتبط آقای کمری کمتر یاد می‌شود. در حالی که تالیفات قبلی ایشان در این زمینه مهم و وافی بوده است. پاسخگویی مولف در برخی موارد ناظر بر کلیت وضعیت تاریخ نگاری و خاطره‌پژوهی بوده و کمتر نگاه مولف را به همراه دارد. کامل بودن این اثر نسبت به سایر کتاب‌های مولف و تلاش برای ارائه دیدگاه‌های نو و کامل در زمینه تاریخ نگاری جنگ مورد قبول کسانی است که به نحوی با آن سر و کار داشته‌اند. چنانچه آقای دکتر سنگری کتاب «پرسمان یاد» را عصاره مجموعه کتاب‌های استاد کمری دانست و گفت: «تیترهای برجسته مجموعه آثار استاد کمری را می‌توانیم در این کتاب پیدا کنیم.» و آقای مظاهری از کتاب به عنوان «حل‌المسائل» یاد نموده است.
در مجموع، ماهیت پرسشی بودن از نقاط قوت کتاب است. با این حال ویرایش نشدن سئوالات قبل از پرسیدن، کم توجهی به مرور مطالب قبلی گفته شده، عدم حضور پرسندگان در همه جلسات که باعث پرسش‌های تکراری شده است و مهمتر از همه مدیریت نه چندان کارآمد جلسات مصاحبه – که قاعدتاً باید از طرف مصاحبه‌کنندگان صورت گیرد و نه مصاحبه شونده – باعث شده تا مخاطب عنصر گمشده کتاب باشد. آقای دکتر سنگری در رونمایی می‌گوید این کتاب می‌توانست به گونه‌ای دیگر باشد. مجموعه‌ای از پرسشگران در این جمع حضور داشتند. گروهی که در این پرسشگری حضور پیدا کردند باید به این سئوالات که چه چیزی و چگونه باید بپرسند را برای خود روشن می‌کردند.
عدم ویراستاری کتاب و آوردن حاشیه‌هایی که محتوای اصلی را تحت الشعاع قرار داده جای سئوال دارد. می‌شد بعضی قسمت‌های تکراری را حذف نمود و ساختار مرتب‌تری به کتاب داد. هرچند در چنین مواردی توصیه به حفظ محتوای اصلی است، اما مخاطب و نیازهای اطلاعاتی باید مد نظر قرار گیرد. در مجموع «پرسمان یاد» در حوزه مفاهیم و مبانی خاطره‌پژوهی، خاطره نگاری و خاطره نویسی حرفهای زیادی برای گفتن دارد. در این کتاب همانطور که حرفهای زیادی زده شده، سخنان زیادی نیز گفته نشده و یا ناقص مطرح شده و جا دارد تا برخی از نکات کلیدی آن مجدداً در تشست‌های مرتبط و یا به صورت مکتوب بررسی و بیشتر در باره آن نوشته شود. در زمینه تاریخ شفاهی و خاطره علیرغم همه دغدغه‌های مولف و تاکیدی که بر آن در محتوی دارد آنچنان که باید کار به سامان نرسیده و این خود مبحثی جداگانه است و باید به آن پرداخته شود.
سخن مولف در رونمایی کتاب حسن ختام این مطلب است: «پرسمان یاد، در کسوت کتاب چاپ شده است. اما این کتاب، کتاب به معنای اثر کتابت شده نیست. این کتاب بر اساس پرسش‌های پرسندگان به صورت شفاهی پاسخ داده شده و سپس صورت مکتوب یافته است. من مسئولیت پاسخگویی به سئوالات را داشته‌ام و وارد معماری سئوالات نشدم. این کتاب درس گفتار نیست. تلفیقی از شیون پرسش و پاسخ حضوری و مصاحبه جمعی است. مصاحبه در اینجا به معنی مصاحبه پژوهش محور حرفهای هم نیست. با توجه به اینکه پرسش‌هایی هست که در این کتاب مطرح نشده و پاسخ‌هایی که داده شده، بسا جای نقد و نظر داشته است. پرسمان یاد می‌باید خوب خوانده و نقد شود. می‌دانیم علم یک مقوله بین الاذهانی است و در تولید علم، گفت‌و‌گو یک روش است. این همه در صورت مطالعه جدی کتاب امکان‌پذیر است و نقد روشمند. اما مسئله اینجاست که روزگار خوبی در کتابخوانی نداریم و درد مضاعف این است که کتابخوانی هم متاسفانه مواجه با بدخوانی و ناتمام و ناقص‌خوانی است. پرسمان یاد کوششی است در تداوم کارهای گذشته و رو به آینده و این می‌تواند آغازگر پژوهش‌های جدی دیگری در حوزه خاطره‌نگاری جنگ باشد...» منبع:دو فصلنامه تاریخ شفاهی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان 1395، شماره پیاپی 3، ص 107 تا 111 | این مطلب تاکنون 2553 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|