ماهنامه الکترونيکي دوران شماره 96 آبان ماه 1392

اخاذي مالیاتی در عصر پهلوی اول

رضا معینی رودبالی
(مطالعه موردی: شکایات اهالی آب سرد جهرم از تعدیات محمد حسین صادقی مالک آن منطقه در مورد مالیات درختِ انجیر)

دوره پهلوی اول از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران می باشد. رضاخان سردارسپه که با کودتای سوم اسفند 1299ش زمینه صعود خود را به مراحل بالای قدرت فراهم نمود، سرانجام در سال 1304ش و با تشکیل مجلس فرمایشی مؤسسان، به تخت سلطنت جلوس نمود. آخرین سالهای حکومت قاجاریه مقارن با سلطنت احمدشاه بود که به علت اشغال کشور توسط دول درگیر در جنگ جهانی اول، وضعیت ملوک الطوایفی برقرار بود و به علت فقدان یک دولت مقتدر مرکزی، مدعیان مختلف در صدد تجزیه ی مناطق مختلف کشور بودند. در چنین شرایطی، بحرانهای اقتصادی نیز به این هرج و مرج دامن می زد. با سرکوب این مدعیان و سرانجام اضمحلال قاجاریه، رضاخان به سلطنت رسید. دولت رضاشاه از جمله مسائلی که از حکومت پیشین (قاجاریه) به ارث برده بود، مسائل اقتصادی و مالی بود. از جمله مسائل مالی که حکومت جدید، می بایست به آن اهتمام ویژه ای نشان می داد، مباحث مالیاتی بود که از دوره های قبل تضییقاتی را بر مردم این سرزمین متحمل نموده بود. مهمترین مالیاتهایی که مردم ایران در اعصار گوناگون به دولت مرکزی پرداخت می نمودند، مالیات ارضی و مالیات اغنام و احشام بود. مالیات از زمینهای کشاورزی مهمترین و اصلی ترین منبع درآمدی حکومتهای ایرانی از کهنترین ادوار تا گسترش مناسبات سرمایه داری در ایران بوده است. در دوره ی قاجار نیز، مالیات ارضی همچنان اصلی ترین و مهم ترین منبع درآمدی حکومت بود. تفاوت عمده در این دوره در خصوص منابع درآمدی حکومت، درآمد حاصل از تعرفه های گمرکی بود. تغییر و تحولات اساسی که در عرصه ی بین المللی رخ داد، تماس ایران با کشورهای خارجی را بیش از پیش افزایش داد، که این مسأله منجر به رشد تجارت خارجی شد. در نتیجه ی این تغییر و تحول، عواید حاصل از گمرکات نیز به طور چشمگیری افزایش یافت و بعد از مالیات ارضی، منظم ترین و مهمترین منابع درآمدی حکومت شد. اما به واسطه ی مشکلاتی که گریبانگیر امور گمرکات در این دوره بود (مقررات ناعادلانه ی گمرک ناشی از قرارداد تجاری پیوسته به معاهده ی ترکمانچای، نظام اجاره داری گمرکات و ...) درآمد این بخش مهم اقتصادی به طور چشمگیری کاهش یافت. بنابراین مالیات ارضی، همچنان اصلی ترین و مهمترین منبع درآمدی حکومت محسوب می شد.1
در دوره ی رضاشاه نیز به مانند دوره ی قاجار، یکی از مهمترین منابع درآمد دولت، مالیات ارضی بود. از جمله مالیات ارضی می توان به مالیات اشجار و باغات اشاره نمود، که بسته به موقعیتهای جغرافیایی مناطق مختلف کشور و از درختان گوناگون اخذ می گردید. در مقاله ی حاضر به یکی از انواع مالیات ارضی(مالیات درخت انجیر) در دوره ی رضاشاه در آبسرد جهرم(از توابع خفر) این شهرستان و تضییقاتی که بر مردم این منطقه از سوی عمال رضاشاه صورت گرفت، می پردازیم.
درآمدی بر مفهوم مالیات مزروعی(زراعی):
مالیات زراعی که در حقیقت مهم ترین و قدیمی ترین مالیات ایران است، عبارت است از: ده یک عایدات خالص اراضی مزروع و مأخذ ده یک هم به مناسبت زکوة که یکی از اصول مسلمه ی دین اسلام به موجب قوانین اسلامی مقر است، اتخاذ شده و مالیات مزروعی به نقدی و جنسی تقسیم می گردد؛ یعنی بر طبق مقررات مالیاتی که از دیرباز در این مملکت معمول بوده، از هر ده و قریه ای مقداری جنس یعنی گندم و جو در مازندران و استراباد و خراسان و آذربایجان شلتوک و در بعضی نقاط خیلی جزئی روغن و ابریشم و خرما و گوشت از بابت ده یک همین اجناس دریافت می شود و مقداری نقدی یعنی پول رایج از بابت ده یک صیفی، به عبارت دیگر از سایر محصولات غیر از جو و گندم مالیات مزروعی نیز دریافت می گردد.»2
در مالیات فوق(مالیات ارضی) در زمره مالیاتهای مستقیم می باشد. مالیات مستقیم به چهار مالیات زیر تقسم بندی می گردد:
« مالیات ارضی، اصناف، خالصجات و مالیات سربازی یا خانواری»3
مالیات ارضی هم به عناوین ذیل تقسیم می شود:
« 1- مالیات مزروعی 2- مالیات طواحین 3- مراع و مواشی 4- سرانه 5- ایلات 6- مراتع 7- مستغلات 8- بیوت النحل 9- جنگلها 10- عوارض معارفی»4
شمه ای در مورد موقعیت جغرافیایی فارس در عصر پهلوی اول:
بر اساس اولین قانون تقسیمات کشوری که در تاریخ 16 آبان 1316ش به تصویب رسید، ایران به شش استان و پنجاه شهرستان تقسیم شد. استان فارس امروزی در این تقسیم بندی ششگانه، جزء استان جنوب و مشتمل بر شهرستانهای: آباده، اصطهبانات، جهرم، لنگه و لارستان، شیراز، بوشهر، بهبهان، فسا می گردید. هر کدام از شهرستانهای فوق نیز به بخش های مختلفی تقسم بندی می گردید.5 همانگونه که ملاحظه می گردد، ایالت فارس در دوره رضاشاه به مانند دوره ی قاجار یکی از ایالتهای بزرگ کشور بود و قلمرو جغرافیایی گسترده ای را در بر می گرفت. همچنین به خاطر موقعیت اقتصادی ویژه ی این ایالت بزرگ، رضاشاه حساب ویژه ای روی آن باز کرده بود و عایدات اقتصادی آنجا، بخصوص منابع مالیاتی آن از درآمدهای اصلی دولت رضاشاه محسوب می گردید. از جمله درآمدهای منبع فوق می توان به مالیاتی که از درختان مختلف(بسته به موقعیت جغرافیایی هر منطقه از فارس)اخذ می گردید، اشاره نمود. به عنوان نمونه به دلیل شرایط اقلیمی متغیر این منطقه ی گسترده- که شامل مناطق گرمسیری و سردسیری- می باشد، میوه های گوناگونی قابل برداشت می باشد. با توجه به این امر مردم هر منطقه از فارس می بایست مالیات مخصوص به آن منطقه را به اداره مالیه فارس و نماینده ی مالیه می پرداختند. در مناطق گرمسیری فارس به عنوان نمونه مالیات نخیلات و مالیات درخت انجیر می بایست به نماینده مالیه ی فارس پرداخت می شد. از جمله ی این مناطق بلوک خفر جهرم بود که در روستای آبسرد از توابع این بلوک، کشاورزان به برداشت محصول انجیر می پرداختند. نماینده ی مالیه فارس در این برهه (سال 1314ش) و در این بلوک شخصی به نام "محمد حسین صادقی" بود که در زمینه ی اخذ مالیات بر مردم این منطقه اجحافات زیادی وارد نمود، به گونه ای که علیرغم نامه نگاریهای مختلف از سوی مردم، به ایالت داخله ی فارس و اداره ی مالیه این ایالت، نتیجه ای عایدشان نگردید و در نهایت به رضاشاه پهلوی متوسل گردیدند. علیرغم نامه نگاری مکرر با اعلیحضرت همایونی، وی نیز آنان را به حقوق حقه اشان نائل نگردانید!!
در اسنادی که در پی می آید به اجحافات و ستمگری های عمال رضاشاه بر مردم این منطقه می پردازیم:
سند شماره ی (1) و (2)
[ عریضه ی رعایای آبسرد به رضاشاه پهلوی مبنی بر تعدیات محمد حسین صادقی(مالک قریه ی آبسرد)، در اخذ مالیات بیش از حد از درخت انجیر و همچنین شکایت از اینکه به علت دیم بودن این درخت، قبلاً از دادن مالیات معاف بوده اند، اما هم اینک مالک آبسرد نه تنها به این امر توجهی نمی نماید، بلکه مالیات بیشتری نیز از آنان می گیرد.]
سند شماره (1)

سند شماره ی (2)

سند شماره ی (3)

[عریضه ی مجدد رعایای آبسرد به رضاشاه، مبنی بر عدم رسیگی به شکایات آنان، علیرغم اینکه چندین عریضه به رضاشاه ارسال نموده اند و همچنین اینکه این زمینها دولتی بوده و در گذشته از پرداخت مالیات معاف بوده اند و همچنین میرزا ابوطالب خان(مستأجر قریه ی آبسرد) بدون توجه به عریضه آنان، اسباب و اثاثیه ی آنها را به یغما برده است]. لازم به ذکر است که این عریضه از طرف شخصی به نام مستعلی کردی و به نمایندگی مردم آبسرد تنظیم و به دربار رضاشاه فرستاده شده است.

سند شماره ی (4)

[عریضه ی سرباز وظیفه نورمحمد آبسردی و رعایای آبسرد به رضاشاه مبنی بر شکایت از تعدیات محمد حسین صادقی و ابوطالب نعیمی(مالک و مستأجر) آبسرد در اخذ مالیات غیرمعمول درخت انجیر از آنان، علیرغم دیم بودن این محصول و خالصانه بودن زمینهایشان]

سند شماره (5)

[عریضه ی برق علی آبسردی و سایر رعایای ابسرد به والی فارس(ایالت داخله ی فارس) مبنی بر تعدیات محمد حسن صادقی و ابوطالب نعیمی مبنی بر تعدیات فزون از حد آنان در اخذ مالیات غیرمعمول درخت انجیر. نکته ی قابل ذکر این است که برق علی در این عریضه و در پاسخ به ایالت داخله ی فارس مبنی بر ارائه ی مدرک از رعایای آبسرد در تأیید اجحافات افراد ذکر شده به استشهاد محلی که توسط مردم این منطقه تنظیم شده بود و در لا به لای همین اسناد آمده، اشاره نموده است].

سند شماره ی (6)

[عریضه ی نجیم افقون و سایر رعایای آبسرد به رضاشاه مبنی بر عدم نتیجه ی مثبت از شکایات مکررشان از محمد حسین صادقی و ابوطالب نعیمی به دربار پهلوی و اینکه در نهایت نه تنها رضاشاه حقوق بدیهی و اولیه ی رعایای سرزمینش را به آنان اعاده ننموده است، بلکه توسط نعیمی و کدخدای آبسرد و مأموران رضاشاه مورد ضرب و شتم شدید قرار گرفته اند و اسباب و اثاثیه آنان را نیز به یغما برده اند!]

پانوشتها:
دانشجوی دوره ی دکتریِ تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه پیام نور تهران
1- یعقوبی، علی و یعقوبی، کریم، بررسی نظام مالیات ارضی در دوره قاجار(از آغاز سلسله قاجار تا انقلاب مشروطیت)، ایلام،جوهر حیات، 1389،ص 216-215.
2- دبیرالملک، مالیاتهای مستقیم در ایران، مجله ی علوم مالیه و اقتصاد، شماره اول، سال اول، 1303ش، ص 17.
3- همان، ص 17-16.
4- همان، ص 17.
5- برای اطلاعات بیشتر در این زمینه: ر.ک: مجیدی، فریده، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران (کتاب اول از 1285 تا 1385 ه.ش)، جلد چهارم، تهران، بنیاد ایران شناسی،چاپ اول، 1390، ص 296.
اسناد:
نام سازمان دارنده ی سند: سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی فارس[موضوع سند: شکایت ساکنان آبسرد بلوک خفر جهرم از مالک آنجا به دلیل تعدی در مطالبه مالیات درخت انجیر از آنان]، مورخ 1314ش، شماره ی سند: 9878/293/98.