سهم ما در جنگی که
دخالتی در آن نداشتیم

روز 28 ژوئیه 1914 /10 مرداد 1293 سالروز آغاز جنگ جهانی اول است. جنگی که ایران در آن بی‌طرف بود و بی طرفی خود را رسماً به دولت‌های متخاصم اعلام نیز کرده بود؛ ولی بیش از همه آن دولت ها از آن جنگ خسارت دید. مرگ هولناک نیمی از جمعیت کشورمان بر اثر قحطی، تنها یکی از دستاوردهای جنگی بود که ما در آن دخالتی نداشتیم.
در تحليل سهم ايران در جنگ جهاني اول، بازشناسي چهار مرحله شاخص اين جنگ مفيد است. در مرحله نخست (نوامبر 1914 تا پايان 1915) انگليسي‌ها، ترك‌هاي عثماني و روس‌ها بي‌طرفي ايران را نقض كردند؛ انگلیس و روسيه براي تقسيم ايران به توافقي پنهاني رسيدند و ايراني‌‌ها نيز با كمك آلماني‌ها براي بيرون راندن روس و انگليس منفور، شجاعانه تلاش كردند.
در مرحله دوم (دسامبر 1915 تا مارس 1917) ايران بار ديگر مورد تهاجم انگلستان و روسيه قرار گرفت؛ تلاش عثماني به سرانجامي نرسيد و روسيه و انگلستان بخش‌هاي وسيعي از خاك ايران را به كنترل خود درآوردند. انگلستان كه پيش‌تر بخش‌هاي جنوب غرب ايران- خوزستان- را در نوامبر 1914 اشغال كرده بود، از 1915 استيلاي خود را بر ديگر مناطق جنوب و غرب ايران گسترش داد: اشغال بوشهر در 1915؛ و تأسيس پليس شرق ايران در 1915 و ورود «هيأت سايكس» به فارس در 1916.
در مرحله سوم- آوريل 1917 تا ژانويه 1918- انقلاب روسيه رخ داد؛ ارتش روسيه در ايران از هم پاشيد و كشور را ترك كرد. آمریکا به نفع متفقين وارد جنگ شد. انقلاب روسيه، ورود آمریکا به جنگ جهاني اول به نفع متفقين در بهار 1917 و موفقيت انگلستان در بين‌النهرين(از جمله خارج شدن بغداد از دست تركان عثماني در مارس 1917) اوضاع را در ايران كاملاً تغيير داد و وضعيتي به وجود آورد كه انگلستان توانست تمام خاك ايران و نيز بخش وسيعي از خاور نزديك را به تصرف درآورد. روسيه تزاري(رقيب تاريخي انگلستان در ايران) از صحنه خارج شد و دو قرارداد قبلی آنان در تقسيم ايران (اوت 1907 و مارس 1915) بي‌اثر شد. با ورود آمریکا به نفع انگلستان و فرانسه، متفقين از پيروزي خود اطمينان يافتند. ورود نيروهاي آمريكايي به اروپا، انگليسي‌ها را قادر ساخت تا نيروهاي بيشتري را به خاور نزديك و ايران منتقل كنند. افراد اين نيرو از جبهه‌هاي غرب اروپا به ايران گسيل شده و در بهار 1918 به اين كشور هجوم بردند. با اين وضعيت تا ژانويه 1918، تنها بخش كوچكي از نيروهاي روس در ايران باقي ماند.
مرحله چهارم از ژانويه 1918 آغاز شد كه طي آن نيروهاي انگليسي به غرب، شمال و شرق ايران حمله كردند و مناطقي را كه پيش‌تر در اختيار روس‌ها بود، به اشغال خود درآوردند. تهاجم تمام عيار انگليسي‌ها و اشغال بخش‌هايي از ايران كه در قرارداد پنهاني مارس 1915 به روسيه واگذار شده و پيش از آن در اشغال آنها بود، موضوعي است كه تاكنون بسيار گذرا بدان پرداخته شده است. از همان آغاز كار، بريتانيا خبر تهاجم به غرب ايران را به شدت پنهان مي‌داشت.
انگليسي‌ها تا ژوئيه 1918 ايران را به اشغال خود درآوردند. قرار بر اين بود كه نيروهاي آنان در مه 1921 ايران را ترك كنند؛ يعني ايران در حدود سه سال و نيم در اشغال نظامي آنان قرار داشت. نيروهاي بريتانيا هم در فوريه (نه در مه) 1921، يعني پس از كودتاي1921 (کودتای سوم اسفند رضاخان در 1299) از ايران رفتند. با اين كودتا بريتانيا، ديكتاتوري رضاخان را (كه در 1925/1304 رضاشاه پهلوي شد) در ايران مستقر كرد. از اين به بعد، تا سي سال ايران در دست انگلیسی‌ها بود؛ تا در اواخر دهه 1940 كه آمريكا جاي بريتانيا را گرفت.
در اين برهه، انگليسي‌ها كشور را اشغال كردند؛ و درست در همين زمان بود كه ايران به بزرگ‌ترين فاجعه تاريخ خود يعني قحطي 1919ـ1917 دچار شد. حدود 8 تا 10 ميليون نفر(حدود نيمي از جمعيت كشور در آن زمان) در اين قحطي تلف شدند. ايران، در شرایطی بزرگ‌ترين