| روایاتی از قیام تحریم تنباکو | روز 25 اردیبهشت 1270 هجری خورشیدی با فتواي تاريخي آیت‌الله ميرزاي شيرازي امتياز تنباكو لغو شد. امتیاز کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکوی ایران، پیش از این، از سوی ناصرالدین‌شاه قاجار به مدت 50 سال به انگلیسی‌ها واگذار شده بود و فتواي مهم آیت‌الله ميرزاي شيرازي: «بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباكو و توتون بایّ نحوِ كان، در حكم محاربه با امام زمان (عج) است.» سبب لغو این امتیاز گردید.
بی‌شک از قوی‌ترین حرکت‌های اصیل مردمی و اسلامی که از لحاظ عملکرد و سیر مبارزاتی و تاثیر بر ملت و تنفیذ حکم رهبری مرجعیت شیعه، بی شباهت به حرکت پانزدهم خرداد در انقلاب اسلامی نیست، واقعه قیام دخانیات از سوی آیت‌الله ميرزاي شيرازي است. این حرکت که از بطن جامعه روحانیت شیعه شروع شد و دامنه‌اش به تمامی بلاد ایران رسید، از چنان عمق و گستردگی برخوردار بود که به قول اکثر مورخان، نخستین جنبش مردم ایران در تحولات تاریخ معاصر به شمار می‌رود. ارزش این تحول تا بدان حد انکارناپذیر است که غیرمعترف‌ترین افراد را نیز وادار به اعتراف کرده است. چنانکه احمد کسروی در کتاب خود به نام «تاریخ مشروطه» می‌نویسد: «این را می‌توان نخستین تکان در توده ایران شمرد و این اگرچه به دست علما بود و ... خود پیش‌آمد ارج‌داری است و باید یاد آن در تاریخ بماند»(1) ادوارد براون نیز در کتاب خود «انقلاب ایران» می‌نویسد: «واقعه انحصار تنباکو را باید مبداء تاریخ بیداری و آغاز دوره و مرحله نو ایرانیان در حوادث اجتماعی دانست»(2) ناظم‌الاسلام کرمانی در کتاب خود با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» می‌نویسد: «ملت ایران به خود آمده و اندکی رو به بیداری کرد؛ چه، از ارتفاع امتیاز رژی، ملت ایران دانست که می‌توان در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد»(3) و مهدی ملک‌زاده در کتاب خود به نام «تاریخ مشروطیت ایران» می‌نویسد: «این نهضت عمومی که صرفاً جنبه مذهبی داشت، در تحولاتی که سپس در ایران روی داد و به انقلاب مشروطیت منتهی شد تاثیر بسزایی داشت»(4) محمد حسن‌خان اعتمادالسلطنه در کتاب خاطرات خود راجع به گفت‌و‌گوی ناصرالدین شاه با زنان حرمسرا در باره فتواي ميرزاي شيرازي چنین نوشته است: «.... شاه به زنان خودش فرمود "چه کسی قلیان را حرام کرده؟ این چه حرفی است؟" یکی از خانم‌های او عرض کرد: "همان کسی که ما ها را به شما حلال کرد." شاه فرمود: "من می‌کِشم، شما هم بکِشید." و یکی از زنان گفت تکلیف مردم این نیست که تقلید شما را بکنند...»(5)
قیام تحریم تنباکو به زمان خود محدود نشد؛ بلکه پرتو نورانی آن دهه‌ها و سنوات بعدی عصر بی‌خبری را هم روشن ساخت. روشنایی و نوری که در پرتو آن، امروز می‌توان بسیاری از مطالب و رخدادها را با خطوطی روشن ترسیم کرد. آب‌کشیدن تنباکوهایی که به دست اجانب آلوده شده بود، در حقیقت تطهیر سیاست آلوده‌ای بود که بیش از یک قرن آسمان ایران را تیره و تار ساخته بود؛ تطهیری که توانست نوعی ملاک و میزان و تراز را در وجدان عمومی و سیره سیاسی صالحان این کشور در قبال غرب و غرب‌گرایی وارد سازد.
پی‌نوشت:
1 - احمد کسروی، تاریخ مشروطه، ج اول، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363
2 - ادوارد براون، انقلاب ایران، ترجمه: احمد پژوه، تهران، انتشارات معرفت، 1338
3 - ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، ج اول، تهران، انتشارات آگاه، 1362
4 - مهدی ملک‌زاده، تاریخ مشروطیت ایران، ج اول، تهران، کتاب‌فروشی ابن‌سینا، 1331
5 - محمد حسن‌خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه، ج اول، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر، 1363
منبع: موسی نجفی و موسی حقانی، «تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسي مولفه هاي دين – حاكميت – مدنيت و تكوين دولت – ملت در گستره هويت ملی ایران»، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ ششم، 1388، ص 169 تا 219
| این مطلب تاکنون 1994 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|