در میان منابع مطالعاتی و تحقیقاتی انقلاب اسلامی ایران، كتب خاطرات كه توسط بازیگران و ناظران این واقعه‌ مهم تاریخ معاصر ایران نوشته شده اهمیت ویژه‌ای دارند. چنین آثاری هم توسط ایرانیان بازیگر نقش در انقلاب، اعم از وابستگان به حكومت پهلوی و مخالفان آن و هم توسط خارجی‌‌‌‌‌‌‌‌های صاحب نقش در رویدادهای انقلاب انتشار یافته است. این آثار زوایای پنهان تاریخ ایران عصر پهلوی دوم به‌ویژه واپسین سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن را تا حدود زیادی روشن كرده است. یكی از این آثار، كتاب «مأموریت در ایران» (1) نوشته ویلیام سولیوان است.
کتاب «مأموريت در ايران» با توجه به ويژگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، موقعيت و نقش نويسنده‌آن در تحولات انقلاب ايران و نوع اطلاعات موجود در کتاب از اهميت خاصی برخوردار است. علی‌رغم اینکه نويسنده نگاه تحليلی و گاه انتقادی به برخی مسائل اين دوره به ‌ويژه برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی حکومت پهلوی دوم دارد، اما نقاط قوت این کتاب‌ 316 صفحه‌ای، ضعف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و آسيب‌‌‌‌‌‌‌‌های آن نيز قابل انکار نيست که برخی از آنها آسيب‌‌هايی ‌است که به طورعام بر خاطره‌نويسی وارد است و اين کتاب نيز از آن مصون نيست.
خاطرات سولیوان، هرچند برخی ضعف‌ها و كاستی‌هایی دارد كه مترجم به برخی از آنها در پیشگفتار اشاره كرده است، ولی تا حدودی پشت پرده سیاست آمریكا در ایران را به نمایش می‌گذارد و ضمن بیان شیوه‌ تعاملات فی‌مابین دو كشور، آخرین تلاش‌های دولت آمریكا و ناكامی آن را در جلوگیری از فروپاشی رژیم پهلوی بازگو می‌كند. پست سفارت آمريكا در تهران از آذر ماه 1354/ دسامبر 1976 كه ريچارد هلمز (2) از سمت سفارت آمريكا در ايران استعفا كرده بود خالی مانده بود و به همين جهت دولت كارتر عجله داشت سفير جديدی جايگزين وی شود.
سولیوان در این هنگام فرصت نداشت كه از تعطیلی و استراحت قبل از عزیمت به این مأموریت استفاده كند. وی روز 20 فروردین 1356 (9 آوریل1977) به عنوان سفیر آمریكا در ایران تعیین شد و در روز 18 خرداد (8 ژوئن 1977) در شرایطی كه محمدرضا پهلوی در سرمایه‌گذاری مالی خود برای كمك به پیروزی مجدد جمهوری‌خواهان آمریكا شكست خورده بود، وارد تهران شد و در 24 خرداد 1356(14 ژوئن1977) به عنوان سفیر جدید آمریكا در تهران، استوارنامه‌ خود را به شاه تقدیم كرد. او هنگام ورود به تهران 56 ساله بود. در این موقع سفارت آمریكا در تهران فعالیت وسیع و پردامنه‌ای داشت. تعداد كاركنان سفارت به اضافه‌ مأمورینی كه در قسمت نظامی كار می‌كردند بالغ بر دو هزار نفر بود كه با اعضای خانواده‌هایشان به پنج هزار نفر می‌رسیدند. هنگام ورود سولیوان به تهران بیش از 35 هزار آمریكایی در ایران سرگرم كار بودند.
وی در شرائط ادامه انتشار مقالات تمسخرآميز مطبوعات متمايل به دموكراتها در آمريكا عليه حكومت ايران به خاطر حمايت مالی محمد‌رضا پهلوی از رقيب جمهوريخواه جيمی كارتر در انتخابات رياست جمهوري آن كشور، به تهران می‌آمد. شاه در آستانه برگزاری انتخابات سال 1355 آمريكا 120 ميليون دلار از طريق اردشير زاهدی سفير خود در واشنگتن در اختيار ستاد انتخاباتي جمهوريخواهان قرار داده بود تا به پيروزی جرالد فورد رقيب جيمی كارتر كمك كند. اين كمك‌ها خشم دمكراتها را برانگيخت به طوری كه «برژينسكی» رئيس آينده شورای امنيت در حكومت كارتر در همان زمان رفتار زاهدی را «مايه ننگ» ناميد.(3)
سوليوان پیش از سفر به ايران با سايروس ونس وزير امور خارجه وقت آمريكا دیدار داشت که در مورد این آن ديدار چنين می‌نويسد: «در نخستين ملاقات با ونس از وی پرسيدم كه دليل انتخاب من برای پست سفارت در كشوری كه هيچ گونه تجربه و سابقه‌ای درباره آن ندارم چه بوده است؟ وزير خارجه در پاسخ گفت:«علت انتخاب من ـ سوليوان ـ به اين سمت اين بوده است كه برای پست سفارت ايران در جست و جوی ديپلماتی بوده‌اند كه در كشورهايی كه با حكومت‌هی متمركز و استبدادی اداره می‌شوند تجربه كافی داشته و بتواند با يك زمامدار مقتدر و خودكامه كار كند».(4)
سوليوان همچنین دیدار خود با کارتر رئیس جمهوری وقت آمریکا را چنین شرح می‌دهد:«كارتر در صحبت خود بر اهميت استراتژيك ايران به عنوان متحد قابل اعتماد برای آمريكا تاكيد كرد. كارتر همچنين اهميت ايران را به عنوان يك عامل ثبات برای امنيت منطقة حساس خليج فارس مورد تأكيد مجدد قرار داد و در خاتمه موضوع قيمت نفت و ساير مسائل مورد علاقه بين ايران و آمريكا را متذكر شد.(5) سوليوان در كتاب درباره ريشه‌های انقلاب اطلاعاتی به دست داده و نوشته است كه با «برژينسكی» مشاور ويژه كارتر در قبال اوضاع ايران اختلاف نظر داشته و برژينسكی اتهامات او را نپذيرفته است. درباره اختلاف نظر سوليوان و برژينسكی، ژنرال هايزر فرستاده نظامی كارتر به ايران در جريان انقلاب در كتاب خاطرات خود درباره اين مأموريت مطالب متعدد نوشته است
سولیوان پس بعد از بازگشت به آمریکا و در دوران بازنشستگی، نگارش کتاب خود در رابطه با مأموریتش در تهران را آغاز کرد که در آن شرح کاملی از ملاقات‌های خود با شاه، مخالفان و نیروهای انقلابی، دستورات وزارت خارجه آمریکا در رابطه با ایران و تحلیل های خود از وقایع رخ داده حول سقوط شاه را بیان کرده است. کتاب با توجه به اینکه بر اساس مشاهدات و شنیده‌های مستقیم وی نوشته شده است می‌تواند در بردارنده نوع نگاه دولت آمریکا و برداشت مقامات کاخ سفید در رابطه با وقوع انقلاب اسلامی و در نهایت سقوط شاه باشد. عمده مطالب کتاب شرح وقایع، ملاقات و تماس‌هایی است که سولیوان در طول نزدیک به دو سال اقامتش در ایران با مقامات ایرانی و آمریکایی و حوادث مختلف ایران داشته است. ویلیام سولیوان در سن 90 سالگی و در 11 اکتبر 2013 در یک مرکز توانبخشی در حومه واشنگتن درگذشت.

پانوشت:
1- این کتاب در سال 1375 توسط محمود طلوعی به فارسی ترجمه و از سوی انتشارات علم انتشار یافته است.
2 – برای شناخت بیشتر از «ریچاد هلمز» نگاه کنید به: رئیس «سیا» سفیر آمریکا در تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهای سياسی، http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=167
2- سياست خارجی ايران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، ص 462.
3- روابط ايران و آمريكا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسی، ص 240.
4- آخرين سفر شاه، ويليام شوكراس،‌عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ص 26.

منبع:سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی

اظهارات صریح آیت الله حائری درباره رضاخان

آسيب ‏شناسى يك ناكامى بزرگ

برگی از غارت منابع ملي ايران توسط انگلیسی‌ها

کامبوزیا کیست؟

ریشه یابی کشف حجاب در تاریخ معاصر ایران

قدرت مذهب در سقوط شاه از نگاه آنتونی پارسونز

چرا قاجارها فروپاشیدند؟

مروری بر پرونده وزیر بهایی کابینه هویدا

نیم نگاهی به زندگی شمس پهلوی

نقد كتاب
«ماموریت در ایران»