مراسم عقد و ازدواج در تهران عصر قاجار تشریفات و مراسم خاصی داشت که اکنون قسمت بیشتر آن ها منسوخ شده است . در دوران قاجار رایج ترین شکل ازدواج عقد دائم بوده است. در آن زمان مرد می توانست چهار زن عقدی داشته باشد و در صورت مرگ یا طلاق یکی از آنها، باز قادر بود زن دیگری را نیز جایگزین کند.
در جامعه عهد قاجار فاصله چندانی بین کودکی و ازدواج دختران وجود نداشت . دختران اغلب از 7 تا 13 سالگی ازدواج می کردند و عملا به عنوان رکن مستقلی وارد معرکه زندگی خانوادگی می شدند. در واقع عواملی چون دست یابی به استقلال اقتصادی، رشد نسبتا سریع دختران آن روزگار، پایین بودن میانگین عمر به دلیل شیوع بیماریهای گوناگون و عدم رعایت اصول بهداشتی، در افزایش ازدواج های زود رس بی تاثیر نبود . بر این اساس سعادتمندترین دختران آنهایی بودند که در خانه شوهر به بلوغ می رسیدند. زیرا تصور می شد که از این طریق از وسوسه های نفسانی بیشتر در امان خواهند ماند .
اکثر ازدواج ها به خصوص در خاندان های اشرافی به دلیل قابل اعتماد بودن اشخاص و به منظور استحکام بخشیدن به علایق فامیلی و حفظ اصالت خانوادگی در محدوده خویشاوندان صورت می گرفت . به عبارت دیگردختران و پسران تقریبا اختیاری در برگزیدن همسر آینده خود نداشتند .
عدم تناسب جمعیتی و کثرت زنان بر مردان، بیماری و یا پیر شدن سریع زنان به خاطر زایمانهای مکرر وفقدان بهداشت، فرهنگ قومی، میل مردان ثروتمند ومتمول به کامجویی با این دیدگاه که زن جوان مرد پیر را جوان می کند وداشتن حرمسرا و زنان متعدد که نشانه شوکت وثروت مرد بوده ، خود به خود نظام چند زنی را در عصر قاجار توجیه می‌کرد. از دیگر شیوه های رایج ازدواج، ازدواج موقت یا صیغه کردن دختران وزنان براساس قرار داد یا توافق بود. بدین طریق که زن ومرد به مدت معینی که از یک ساعت تا 99 سال را شامل می‌شد باهم سپری می‌کردند.صیغه 99 ساله نوعی ترفند بود وهنگامی صورت می گرفت که مرد چهار زن عقد دائمی داشت واز لحاظ شرعی مجاز به عقد زن دیگری نبود. دراین گونه ازدواج، مرد ملزم نبود که حتماً مدت قرارداد را به اتمام برساند. بلکه هر وقت مایل بود می توانست پیش از انقضای مدت قانونی از زن صیغه ای خود جدا شود وبا پرداخت مبلغی به عنوان مهریه ، خود را از قید وبند آزاد سازد.هرچند نظام چند زنی در شهرها مختص به اشراف بود ولی در ایالات، دارای رواج عام بود. حتی مردان کم بضاعت نیز گاه هفت تا هشت زن می گرفتند.
از آنجا که مرد قبل از ازدواج نمی توانست همسر آینده خود را ببیند و دختر، حتی بدون دیدن شوهر هم حق انتخاب نداشت بلکه فقط بزرگترها اختیار وی را داشتند، اغلب ازدواجها در اثر وساطت زنان خویشاوند یا دلاله ها عملی می گردید.
دلاله به مردی که قصد ازدواج داشت رجوع می کرد و از خصوصیات ممتاز زنی که برایش در نظر گرفته بود سخن می گفت. پس از آن دلاله به خانه پدر و مادر دختر می رفت و خصوصیات مثبت مرد را می‌گفت. در این زمینه ناصر نجمی مورخ ایرانی می نویسد: ترتیب این مراسم به این صورت بود که در ابتدا یک یا دو زن جا افتاده، دنیادیده با چادر و چاقچور و چارقد به عنوان واسطه طرف داماد ، سرزده به خانه دختردارها می رفتند، خانواده های دختردار که با اشتیاق تمام انتظار آمدن خواستگار را داشتند همیشه یک اطاق مرتب برای پذیرایی حاضر می کردند. واسطه ها گاه با دختردارها آشنا بودند و گاه هم اصلاً آشنایی نداشتند و همین که وارد خانه می شدند خودشان را معرفی می کردند، اگر در یک خانه چند دختر دم بخت بود، حتماً دختر بزرگتر را نشان می دادند و کوچکترها را پنهان می کردند، دختر مورد نظر با چادر نماز توی اطاق می آمد و یک کاسه آب برای واسطه ها می آورد چون می گفتند که آب نطلبیده مراد است و آب علامت روشنایی است.
دختر سلام می کرد و گوشه ای می نشست، البته مادر یا یکی از قوم و خویش های زنانه دختر هم حضور داشت، واسطه با دقت تمام دختر را نگاه می کرد و بعد دست می برد و چارقد دختر را از سرش برمی داشت و زلف هایش را پس و پیش می کرد که مبادا سرش طاس و گیسوانش عاریه باشد .
در این میان داماد و اطرافیان داماد دلشان مثل سیر و سرکه می جوشید که کی واسطه ها می آیند و دیدنی های خود را بازگو کنند. معمولا واسطه های مردانه شب می رفتند و قبلا خبر می دادند و با پدر و یا اقوام مردانه عروس وارد مذاکره می شدند و اگر پدر یا بزرگتر عروس موافقت می کرد در همان مجلس شیرینی مختصری صرف می کردند و قرار می شد که خانواده داماد برای «بله بُران» به خانه عروس بیایند و فردای آن روز مادر و کسان داماد به خانه عروس می آمدند و بله بران شروع می شد که مثلا چقدر مهریه بدهیم و چند دست لباس بیاوریم، مخارج عقد با کی باشد و خلاصه شرایط نقدی و جنسی معامله را تمام می کردند. مراسم نامزدی خیلی طول و تفصیل نداشت فقط در یک روز معین چند نفر از خانه عروس می آمدند و یک انگشتری الماس یا زمرد و یک کاسه نبات، یک طاق شال به خانه عروس می آوردند.
پس از انجام بله بران نوبت عقدکنان می رسید و قبل از هر چیز سراغ تقویم می رفتند که ساعت خوب تعیین کنند و پس از تعیین ساعت، خانواده عروس و داماد یک نفر روحانی برای خواندن صیغه عقد دعوت می کردند. پس از آن باید میهمان ها را دعوت کنند، آن روزها کارت دعوت معمول نبود، بیشتر مهمان های زنانه و مردانه را توسط نوکر و کلفت، آن هم با پیغام می خواندند. برای بعضی محترمین هم کاغذ فدایت شوم می نوشتند، یک روز پیش از عقد، عروس را توی خانه بند می انداختند یعنی کرک صورتش را با نخ تابیده می گرفتند. حنا بستن کف دست و پا و سرانگشتان نیز معمول بود. در هر صورت اگر عروس و داماد پولدار بودند حمام را قُرُق می کردند. حمام عروس اقلا پنج ساعت طول می کشید و مرتب شیرینی و میوه و شربت و چای و گاه هم ناهار مفصل در حمام صرف می شد، همینکه عروس از حمام بیرون می شد و مشغول رخت پوشیدن می گردید زن ها سر حمام دایره و تنبک و ساز می زدند.
بعد عروس به خانه می آمد و آرایشگر می آوردند و عروس را آرایش کرده، سفیدآب و سرخاب و وسمه می مالیدند.
خطبه عقد در خانه داماد
یک روز پیش از عقدکنان لوازم عقد و شیربها به این ترتیب از خانه داماد به منزل عروس می رسید:
1- شیربها یعنی پول نقد که غالباً طلا و نقره بود و توی کیسه های تافته سرخ می ریختند.
2- هفت دست رخت نبریده .
3- چادر فاق (اطلس مشکی)، روبنده شیرازی با قلاب گل الماس و جواهر دیگر که دو طرف روبند را به آن وصل می کردند- چاقچور مخمل یا پارچه ابریشمی .
4- چند جفت کفش مخصوصاً کفش اطلس سفید برای روز عقد
5- مقداری حنا و صابون
6- مقداری قند و چای و آب لیمو
7- چندین خوانچه شیرینی و میوه و آجیل
8- خوانچه اسفند پای عقد
9- یک نان سنگک به قَدِ آدم که روی آن با سیاه دانه رنگین مبارکباد نوشته بودند
10- یک آیینه قدی، یک جفت لاله. غالباً با مطرب خوانچه ها را حرکت می دادند و به خانه عروس می بردند و رسید می گرفتند.
مراسم عقد معمولا در اطاق مخصوصی که سفره عقد گسترده شده بود انجام می گرفت. در آنجا سفره ای ترمه ای می انداختند و مجلس را طوری ترتیب می دادند که موقعیکه در اطاق مجاور روحانی مشغول خواندن خطبه عقد می شد عروس خانم به طرف قبله بوده و آیینه قدی و چند شاخه گل که از خانه داماد با خوانچه اسفند و رنگ حنا آورده بودند در آن اطاق حاضر باشد، از وقتی که عروس به اطاق عقد قدم می گذاشت تا خاتمه تشریفات شمع های خوانچه ها باید همچنان بسوزد، خوانچه اسفند که عطار به دستور خانواده ترتیب می داد با قلمه های زرورق زده خانه بندی شده و در هر یک از خانه ها مقداری اسفند و دانه های دیگر و رنگ نساییده و وسمه و حنا پهن شده نزدیک عروس خانم قرار می گرفت و منقل آتشی هم برای سوزاندن اسفند سیاه روی دانه ها در گوشه دیگر آماده بود. ذوق و سلیقه عطار در رنگ آمیزی خانه های خوانچه و مبارک بادی که با اسفند سیاه روی دانه های سفید نوشته شده بود و همچنین نقش و نگاری که با دانه های رنگ کرده در خانه های اطراف انداخته بود مایه تحسین حضار می گردید.
جلو عروس جانماز ترمه یا مخمل مروارید زیبایی که عروس ها جزء جهیزیه خود داشتند پهن کرده و قرآنی مهر می کردند و در روپوش اطلس یا ترمه یا مخمل کنار آن می گذاشتند برای اینکه عروس نزد داماد به اصطلاح شیرین و خوشبخت شود. یکی از خانم های سفیدبخت خانواده دو قطعه بزرگ قند را باید در دست بگیرد و خانم سفید بخت دیگری پارچه سفیدی را به سر عروس بیاندازد و خانم اولی سرِقندهای خود را بر سر عروس بساید.
پس از صرف چای و شیرینی و شربت کار روحانی آغاز می‌شد. وی پس از مقدماتی خطاب به عروس می‌گفت:
سرکار خانم اجازه می دهید شما را به عقد دائمی و همیشگی جناب مستطاب آقای... دربیاورم صداق (مهریه) شما بر ذمه داماد است. و بعد عروس بله را نمی گفت تا مادر و یا یکی از نزدیکان داماد یک یا چند لیره و اشرفی طلا زیر لفظی می داد و پدر و مادر وظیفه خود را انجام می دادند و از خانه خارج می شدند. ناگهان مطرب ها که در فضای حیاط و پیرامون حوض و یا تالار موضع گرفته و گوش به زنگ بودند شروع به نواختن آهنگ های مخصوص می کردند و حاضران هم با کف زدن و هلهله کشیدن به آن ها هم آهنگی می کردند. یک روز پیش از اینکه عروس را به خانه داماد ببرند به خانه داماد خبر می دادند که امروز جهاز می آید، آن ها هم اطاق ها را خالی می کردند و بعد جهاز می رسید که معمولا بر روی چندین طبق و خوانچه بود.
درشکه، کالسکه و اسب، خودروهای آن روزگار
در آن روزها که اتومبیل نبود درشکه و یا کالسکه را گل می زدند و عده ای از کسان داماد دنبال عروس می رفتند و پیش از اینکه کالسکه پیدا شود اسب سفیدی در خانه عروس می بردند و عروس را سوار بر آن می کردند و کسان عروس پیش از حرکت دادن عروس، وی را اصطلاحاً هفت قلم آرایش می کردند و همینکه کسان داماد وارد می شدند عروس را در چادر و چاقچور می کردند و دو سه زن سالخورده از خانه عروس همراه عروس می آمدند. در قدیم رسم بود وقتی عروس می رسید داماد یک سیب یا نارنج به سینه عروس پرتاب می کرد. هنگام اجرای صیغه عقد کارهای دیگری هم می کردند از آن جمله اینکه ابریشم هفت رنگ را تنه تنه به هم می بافتند و گره می زدند که عقد و ازدواج محکم بماند.
جهیز بران
یکی از جالبترین تشریفات و مراسم متداوله در عقد و عروسی دوره قاجار موضوع حرکت دادن جهیزیه دختر از خانه عروس به خانه داماد بود که باید روز پیش انجام گیرد، برای این کار چند رأس قاطر و در صورت نبودن قاطر عده ای طبق کش از طرف خانواده داماد در نظر گرفته می شد و ضمناً یک دسته مطرب یا نقاره چی هم باید پیشاپیش قافله جهیزیه بر حرکت کرده شروع به نوازندگی نماید تا به خانه عروس برسند. اما در خصوص کیفیت جهیزیه عروس از قبیل فرش و رختخواب را در مفرش های قالیچه ای و لباس دوخته و نبریده را در یخدان ها با یخدان پوش ماهوتی یا مخملی و لوازم مسی مثل دیگ بر و مجموعه و بادیه و ظروف دیگر را در تورهای کاه کشی و سایر اثاثه از جمله، بلورآلات و اسباب چراغ، متکاها و پشتی های زری و ترمه ای مفتول و مرواریددوزی و تزئینات رو دیوار، مانند، پرده طاقچه پوش و سماور و اسباب چای و ظروف چینی و خلاصه یک دستگاه لوازم آرایش و اثاثه کامل زندگی در خوانچه هایی که کف آن ها را با پارچه سفید انداخته و مقداری نقل روی آن ها ریخته بودند می گذاشتند و آنگاه قافله به راه می افتاد، دسته مطرب و نقاره چی ها از جلو و خوانچه ها از دنبال قاطرهای حامل جهیزیه و یا طبق کش ها حرکت می کردند. همراه جهیزیه، شخصی از خانواده عروس می آمد و صورت جهیزیه را به همان ترتیبی که در خوانچه ها چیده شده بود تحویل کسان داماد داده و رسید می گرفت. در خانه داماد علاوه بر شربت و شیرینی و میوه، خلعتی هم به تحویل دهنده و انعامی به خوانچه کش ها و قاطرچی ها و یا طبق کش ها داده می شد. به علاوه نقل ها و پارچه سفید کف هر خوانچه متعلق به حامل آن بود.
نکته قابل ذکر و جالب تر اینکه مرتب بودن جهیزیه و آراستن آن ها موکول به سلیقه و هنر خاص بود و علیا مخدراتی که دخترهای دم بخت داشتند معمولا در موقع حرکت جهیزیه به تماشا می ایستادند تا ضمن تماشا تجربه و ممارستی هم برای جهازگیری به دست آورده باشند.
پاتختی
یکی از مراسم معموله بعد از برگزار شدن عقد و عروسی، پاتختی بود که مجلس آن، روز بعد از عروسی برپا می گردید. در این روز یک دسته مطرب در خانه داماد شروع به نوازندگی می کرد و بعد از صرف ناهار عروس و داماد، چند ساعتی در مجلس روی صندلی قرار می گرفتند و آنگاه همراه با نوازندگی ، پدر و مادر داماد و خواهر و برادر و نسوانی که به داماد و پدر او محرم بودند هر یک به اندازه استعداد و توانایی خود پایکوبی و دست افشانی می کردند.
مادر زن سلام
عروس و داماد معمولا باید تا سه روز جایی نروند و با کسی ملاقات نکنند و خلاصه از حجله خارج نشوند و فلسفه این کار این بود که در این چند روز کاملا با اخلاق و خصوصیات روحی یکدیگر آشنا گردند. یکی از رسم های مربوط به بعد از عقد و عروسی و پاتختی، «مادرزن سلام» بود و داماد باید صبح بعد از عروسی با مادرزن خود ملاقاتی بنماید، این ملاقات برای اظهار رضایت از عروس بود و معمول این بود که مادرزن هدیه ای مثل ساعت و زنجیر طلا یا انگشتر و از این قبیل هدایا به داماد خود بدهد.
پاگشا
پاگشا هم از مراسم متداوله بعد از عروسی بود و این رسم چنان بود که عروس چون باید برای قطع علاقه از خانه پدری و انس گرفتن با خانه شوهر تا چهل روز به خانه پدرش نرود، به همین جهت بعد از گذشتن چهل روز مادر عروس رسماً دختر خود را پاگشا می کرد و در این ضیافت مادرشوهر و خواهرشوهرها و بستگان داماد و اقوام عروس و داماد باید شرکت کنند و حکمت این کار این بود که افراد دو خانواده وصلت کرده بیشتر با هم آشنا و مأنوس گردند.
فاصله زیاد سن عروس و داماد
در عصر قاجار گاهی مردانی که در آستانه 70 سالگی بودند دختر بچه 10 ساله ای را به زنی می گرفتند، بی آنکه این عمل آنها جلب توجه خاصی بکند یا یاوه گویی را باعث شود. هنگامی که خواستگار و والدین دختر به توافق می‌رسیدند دیگر به کار عروسی می پرداختند.
در خانواده های ثروتمند، عروسی با جلال و شکوه بسیار برگزار می‌شد و اغلب هفت تا هشت روز طول می کشید. در تمام این مدت هم در خانه داماد و هم در منزل پدر و مادر عروس میهمانی ها و سور و سرورها برپا می گردید.
در خانه های ثروتمندان و اعیان معمولاً عروس را با داماد شب هفتم یا هشتم بعد از عقد دست به دست می دادند. تا مدتی که این جشن و سرور برپا بوده، مرد حق نداشت به سراغ زن خود برود و حتی نمی توانست او را ببیند.
عقد نامه های دوره قاجار
روزنامه مالایی زبان «اتوسان» چاپ مالزی در گزارشی به بررسی سنت ازدواج در بین خانواده های ایرانی در زمان عهد قاجار براساس یک نمونه از عقدنامه های این دوران که در گالری قران و نسخ خطی موزه هنرهای اسلامی مالزی به نمایش گذاشته شده، پرداخته است. در این گزارش می‌خوانیم :
در دین اسلام، ازدواج سنت پیغمبر (ص) است و در دوران سلسله قاجار در ایران، گواهی ثبت ازدواج (عقدنامه) آنقدر زیبا طراحی و تزئین می شد که به عنوان به یادماندنی ترین و مبارک ترین خاطره ازدواج در ذهن تازه عروس و داماد می ماند. پدیده ای به نام عقد نامه از سنت های مهم جامعه ایرانی بوده که هنوز در میان ایرانیان رواج دارد. عقدنامه می تواند با توجه به سطح مالی خانواده طرفین ازدواج به شکل های متفاوتی تولید شود. این امر همانند دیگر خرج های عروسی بر عهده خانواده داماد است.
در دوره قاجار در طراحی و نقاشی صفحه ها گاهی از طلا و نقره هم برای تزئین عقدنامه استفاده می شد. برای نگارش کلمات عقدنامه هم ایرانیان از خط های هنری مانند ثلث، نسخ ونستعلیق استفاده می کنند که با دست نوشته می شود. متن عقدنامه ها گاهی شعرگونه بوده و حتی بعضاً از خطوط شعری در آن استفاده می شده که در خوانش، بسیار زیبا به نظر می رسید.
گواهی ثبت ازدواج یا عقدنامه معمولا از شش بخش تشکیل می شد. شامل: تحمیدیه(حمد و سپاس) ، پیش نوشتار، مقدمه، مهریه، پایان، تاریخ و امضا. بخشی از آن معمولا به زبان عربی نوشته می شد و تنظیم آن بر عهده وکیل یا عاقد و تهیه کننده عقدنامه بوده است. معمولا از آیات قرآن و مخصوصا بخش هایی استفاده می شد که درباره عشق و لزوم تفاهم میان زن و شوهر است.
بخش پیش نوشتار درباره هدف ازدواج در دین اسلام بوده است. این بخش که طولانی ترین بخش عقد نامه بود به زبان عربی و فارسی نوشته می شد و در آن از آیات قرآن و احادیث مربوطه که به موضوع کمک می کند، استفاده می شد.
در بخش حدیث معمولا از حدیثی معروف پیامبر استفاده می شد. پیامبر اسلام در این حدیث می فرمایند: «ازدواج سنت من است و هرکس از سنت من سر باز زند از من نیست».
در بخش مقدمه خانواده های عروس و داماد معرفی می شدند. خانواده داماد قبل از خانواده عروس معرفی شده و قبل از آوردن اسم عروس اسم پدر عروس در عقدنامه آورده می شد. برای هر اسم هم از القاب شایسته ای استفاده می گردید.
بخش بعدی درباره مهریه است که به عروس تعلق دارد. تمام موارد درج شده درباره مهریه در عقدنامه باید توسط پدر عروس به امضا برسد. برخی از مهریه هایی که در زمان قاجار به ثبت رسیده طلا، نقره، پول، قطعه زمین، بخش یا دهکده، خانه، فرش، وسایل آشپزخانه، درخت گردو و ندیمه و خدمتکار بوده‌اند. دو بخش نهایی عقدنامه کاملا ضروری هستند. این بخش شامل امضای شاهدها، تاریخ و دعای پایانی می باشد.
عقدنامه های دوران قاجار در گالری قرآن و نسخ خطی موزه اسلامی مالزی به نمایش گذاشته شده اند. این عقدنامه ها در فرم ورقه و کتاب وجود دارند.
انتشار یک کتاب پژوهشی
یک کارشناس پژوهش اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی اخیراً در رابطه با چاپ و انتشار کتابی پژوهشی در باره عقدنامه‌های ازدواج دوره قاجار در مشهد گفت: این کتاب به بررسی عقدنامه‌های ازدواج و وصلت‌های عصر قاجاریه پرداخته است. در این کتاب که به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به تازگی به چاپ رسیده، بیش از 150عقدنامه ازدواج عصر قاجار از نظر سندشناسی، وجوه هنری، ساختار محتوایی، مباحث حقوقی، تأثیر محیط جغرافیایی بر عقدنامه‌ها، توجه به طبقات اجتماعی و همچنین مهریه‌ها از دیدگاه اقتصادی بررسی و تحلیل و متن 40 عقدنامه به عنوان نمونه در انتهای کتاب عرضه شده است. مقدمه تحلیلی، استنساخ اسناد (بازخوانی و بررسی عقدنامه‌ها)، فهرست آیات، احادیث و اصطلاحات، فهرست منابع و تصاویر عقدنامه‌ها بخشهای این کتاب 218 صفحه ای است.
این طرح پژوهشی در قطع رحلی به همت یکی از محققان حوزه اسناد کشور با هدف بررسی منتخبی از نکاح‌نامه‌ها یا قباله‌های ازدواج آرشیو اسناد این مجموعه چاپ و منتشر شده است و مخاطبان این کتاب عموم مردم به ویژه پژوهشگران و دانشجویان رشته‌های تاریخ، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی هستند. عقدنامه‌های ازدواج موجود در آرشیو اسناد امور اسناد آستان قدس رضوی ، از مجموعه‌های ارزشمند تاریخی به شمار می روند که از طریق وقف، اهدا و یا خریداری گردآوری شده اند. تعلق این عقدنامه‌ها به جوامع شهری، روستایی و طبقات مختلف اجتماعی اعم از علما و روحانیون، درباریان و دیوانیان، تجار، اطبا و کسبه تنوع خاصی به آن‌ها بخشیده و امکان بررسی مقایسه‌ای عقدنامه‌ها را فراهم کرده است.
منابع :
- مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی
- سایت تبیان
- پایگاه خبری تحلیلی قدس آنلاین

روایت تکان‌دهنده مرضیه دباغ از شکنجه‌گاه ساواک

اسناد ایران در آرشیو ملی بریتانیا

آفت‌های تاریخ نگاری

یادداشتهای روزانه یک نماینده دوره رضاشاه از تهران قدیم

نقش هیأت‌های مذهبی
در مقابله با مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

دو روایت از یک قتل

رسوم ازدواج در دوره قاجار

نایب التولیه نگون بخت

مکتب خانه

مسجد جامع بازار،
کهن‌تر از شهر تهران