کتاب چهارم از مجموعه پایگاه‌های انقلاب اسلامی در دو جلد گردآوری شده است. جلد نخست حاوی اسناد مسجد جامع از تاریخ شروع نهضت امام خمینی(ره) از سال 1340 تا 1345 و جلد دوم از سال 1346 تا آخرین اسناد به‌دست آمده از پرونده‌های موجود در ساواک در بهمن 1357 است.
تحقیق و بررسی نقش مساجد در تاریخ اسلام و تحولات چهارده قرن حیات شکوهمند این دین مبین و نجات‌بخش از چنان اهمیتی برخوردار است که همواره مورد توجه و دقت مورخان،‌ جامعه‌شناسان، سیاسیون، رهبران و علمای ادیان،‌ اندیشمندان و پژوهشگران قرار داشته و دارد. این توجه و دقت با آغاز حرکت انقلاب اسلامی به رهبری پیشوای بلندپایه آن حضرت امام خمینی(ره) و روحانیون و مسلمانان مبارز در ایران، افزایش یافته و با پیروزی اعجازآمیز انقلاب اسلامی به اوج خود رسید.
تاثیر نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران
پرداختن به جزئیات تاثیر نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان تجربیات ارزشمند رهبران و مردم مسلمان و مبارز ایران،‌ گنجینه‌ای گرانبها برای امت اسلامی است تا از آن بیاموزند و دست‌آوردهای آن را فراروی حرکت تجات‌بخش خود قرار دهند. از طرف دیگر نشان دادن چگونگی نیروسازی، هماهنگی،‌ اطلاع‌رسانی،‌ ارتباط با اقشار مختلف و حرکت منسجم در این پایگاه‌های انقلاب برای نسل انقلاب و نسل‌های بعد از آنان حاوی خاطرات و عبرت‌های فراموش نشدنی است که زنده نگه‌داشتن آن باعث تداوم نقش اساسی مساجد در تلاش‌های معنوی و عمومی جامعه اسلامی است.
مسجد جامع تهران از جمله پایگاه‌های عظیم انقلاب اسلامی به شمار می‌آید که دارای اسناد بسیاری در سازمان ساواک است ولی متاسفانه در آثار مکتوب و شفاهی منتشره پس از پیروزی انقلاب کمتر به آن توجه شده است،‌ مرکز بررسی اسناد تاریخی تمام اسناد مربوط به مسج جامع را جمع‌‌آوری کرده تا نقش آن در تاریخ نهضت امام خمینی(ره) آشکار شود و دستمایه و زمینه توجه بیشتر محققان، اندیشمندان و اهل مطالعه باشد.
موقعیت مسجد جامع تهران در خیابان پامنار
مسجد جامع در ضلع جنوبی خیابان پانزده خرداد نرسیده به خیابان پامنار قرار دارد. نزدیکترین راه ارتباط به مسجد از خیابان پانزده خرداد و بازار مسجد جامع و کوچه نوروزخان و بازار آن است که به علت وجود پله، پله نوروزخان نیز نامیده می‌شود، ادامه این مسیر منتهی می‌شود به در غربی مسجد جامع که روبه‌روی مدرسه خان محمدیه قرار گرفته و در بزرگ و اصلی ورود به مسجد است و به دلیل وجود مسجد جامع در این مسیر بازار، به بازار مسجد جامع نامیده شد. از طرف بازار آهنگران که بعد از پله نوروزخان قرار دارد پس از چند پیچ و خم به کوچه مسجد جامع که به درب شمال شرقی منتهی می‌‌شود می‌توان ادامه مسیر داد. از طرف جنوب شرقی نیز از سمت مدرسه و بازار صندوق سازها و چهل تن به دالان مسجد جامع و درب آن دسترسی دارد. بنابراین مسجد جامع دارای سه در ورودی غربی، شمال شرقی و جنوب شرقی است.
مسجد جامع با مساحتی حدود 4500 متر مربع و زیربنایی با مجموع حدود 20 هزار متر مربع دارای حیاطی در حدود 900 متر مربع و کشیدگی غربی،‌ شرقی، ‌دارای حوض و سقاخانه و هفت شبستان است که هرکدام به‌عنوان مساجدی مجزا،‌ ولی داخل یک بافت قرار گرفته و در زبان عموم گاه از آن به عنوان شبستان و گاه به عنوان مسجد نام برده می‌شود.
مسجد جامع کهن‌تر از تاریخ تهران است
دکتر فرح حبیب مهندس و شهرساز درباره مسجد جامع می‌نویسد: «برای احداث این بنا تاریخ دقیقی را نمی‌توان نام برد زیرا در کتاب‌ها و نوشته‌های تاریخی موجود اشاره مستندی در این زمینه به میان نیامده است ولی آنچه مسلم است بدنه‌های آن در مراحل مختلفی شکل گرفته‌اند. قدیمی‌ترین سند موجود در این رابطه نقشه گیریشمن فرانسوی است که در سال 1275 هجری قمری از تهران تهیه شده است. در نقشه مذکور بنای مسجد جامع تقریباً به همین صورت فعلی آمده است و می‌توان نتیجه گرفت که 130 سال پیش [158 سال فعلی] همه شبستان‌های فعلی ساخته شده بودند.»
در کتاب آثار تاریخی تهران،‌ جلد اول، اماکن متبرکه، تالیف سید محمد تقی مصطفوی، انتشارات انجمن آثار ملی در سال 1361؛ درباره مسجد جامع تهران نوشته شده است: «تردیدی نمی‌توان داشت که مسجد جامع تهران حداقل در قرن نهم هجری موجود و دائر بوده است لکن آنچه در حال حاضر دیده می‌شود اثری قدیمی‌تر از قرن سیزدهم هجری در مسجد مزبور به نظر نمی‌رسد و امری طبیعی است که پس از برگزیده شدن تهران به پایتختی بنای مسجد تجدید و توسعه یافته باشد...»
نگاهی به مسجد جامع تهران در کتاب هفت اقلیم
امین احمد رازی در کتاب خود به نام هفت اقلیم که در سال 1002 ق نگارش آن را به پایان برده، تهران را شهر خوانده و در همین زمان در تهران مساجدی هم ساخته شد و به دستور خواهر شاه طهماسب صفوی حمام و مدرسه و تکیه بزرگی در آن ساختند که به تکیه خانم شهرت یافت. بنابراین شهر بودن تهران حدود 200 سال قبل از پایتخت قرار گرفتن آن توسط آقامحمدخان قاجار مسلم است.
در دانشنامه جهان اسلام نیز تاریخ احداث مسجد جامع را به دوران شاه عباس دوم متعلق دانسته و می‌نویسد: «مسجد جامع تهران در سال 1072 ه‌.ق احداث شده و از آثار دوره شاه عباس دوم (حکومت از 1052 تا 1077 ه‌.ق) است که در سال 1252 شیخ رضا آن را مرمت کرد. بعدها شبستان بزرگ و شبستان گرمخانه آن ساخته شد. پس از چندی حاج میرزا مسیح تهرانی شبستان چهلستون را در مشرق مسجد بنا کرد. درباره تاریخ بنای این شبستان،‌ اعتمادالسلطنه نوشته است که به گفته بعضی تاریخ این بنا در 1202ه‌ق است. ولی به گفته آیت‌الله حسن سعید تهرانی (متوقی 1374ش) امام جماعت [چهلستون] تاریخ بنای آن 1226 ه‌ق است. تاریخ مرمت آن نیز بر اساس سردر شبستان 1249 ه‌.ق است. گلدسته چوبی قدیمی شبستان بزرگ احتمالاً متعلق به قاجار است. به دلیل نزدیکی مسجد جامع به مسجد امام، فاصله بین آن دو را که بازار است بین‌الحرمین (بازار بین‌الحرمین) می‌گویند.»
مسجد جامع تهران به عهد صفویه برمی‌گردد
درباره مسجد جامع تهران به‌ویژه شبستان مرحوم شاه‌آبادی نیز این گمان وجود دارد و بررسی برخی از کارشناسان احتمال آن را قوت می‌بخشد. حجت‌الاسلام حاج محمود سعیدی تهرانی، امام جماعت فعلی مسجد چهلستون مسجد جامع و فرزند مرحوم آیت‌الله شیخ حسن سعید تهرانی می‌گوید: «مسجد جامع یک مسجد جامع عتیق است که سه شبستان دارد که می‌گویند مربوط به عهد صفویه است. برخی هم می‌گویند آثار آتشکده بوده و سپس در طول زمان به مسجد تبدیل شده است. قدیمی‌ها گفته‌اند که در مسجد مرحوم شاه‌آبادی آثار نوعی دودکش بوده است. البته در آن زمان تهران شهر نبوده ولی چون محل گذر بوده، کاروان‌ها اتراق می‌کردند چون فضا مناسب بوده و آب و هوای خوب داشته، مسجدی نیز در اینجا ساخته شده است. حتی گفته‌اند که در قدیم‌الایام مسجد اهل تسنن بوده است... در مورد شبستان گرمخانه که مرحوم آیت‌الله غلامحسین جعفری در آن نماز می‌خواند گفته شده که محل استراحت مسافرین بوده و بعد این موقعیت از بین رفته و به مسجد تبدیل شده است.»
محمدحسین ابراهیم‌زاده از اعضای هیأت امنای مسجد جامع می‌گوید: «کارشناسان درباره شبستان آیت‌الله شاه‌آبادی گفته‌اند که آتشکده بوده و سپس به مسجد تبدیل گردیده است و ظاهراً‌ آثاری از آل بویه در این مکان نیز بوده است.»
کارشناسان از آتشکده‌ای می‌گویند که به مسجد تبدیل شده است
عبدالزهرا ابراهیم‌زاده نیز می‌گوید: «مسجد جامع دارای هفت مسجد است که به نام مساجد سبعه نام برده می‌شود. هر کدام از این مساجد یک قدمتی دارد. اولین مسجد اینجا که مسجد آیت‌الله شاه‌آبادی است به روایت باستان‌شناسان و میراث فرهنگی مربوط به معابد زرتشتیان و آتشکده بوده است. باستان‌شناسان می‌گویند که این قسمت از تهران قبل از ری ابنیه‌ای داشته و من این مطلب را به نقل از آقای دکتر مختاری رئیس احیا و بازسازی تهران قدیم می‌گویم. وقف‌نامه‌هایی هم که موجود است سابقه‌ای در حدود 500 سال دارد.»
حسین قره‌خانی، کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران معتقد است که «محلی که مسجد جامع در آن قرار دارد نخستین هسته شکل‌گیری بافت تهران به شمار می‌رود.» پژوهشگر دیگری در تحقیقات میدانی خود درباره مسجد جامع می‌نویسد: «پژوهش‌های باستان‌شناختی که تاکنون در محل مسجد صورت گرفته و داده‌های آن حاکی از وجود لایه‌های زیستی سده‌های 4-7ق،‌ 10-13م در زیربنای کنونی و استفاده از مصالح آنها از جمله آجرهای سده 4 ق در بخش‌هایی از ساختمان است. اگرچه باستان‌شناسان در پژوهش‌های محدود خود به بقایای معماری‌ای که نشان‌دهنده بنای مسجد باشد، دست نیافته‌اند، اما با توجه به سنت مسلمانان در ایران که در بازسازی و نوسازی مساجد محل آن را تغییر نمی‌دادند و از مصالح و تزئینات آن استفاده می‌کردند، می‌توان گفت که بنای کنونی مسجدجامع تهران (هرچند که منظر امروزش کهن‌تر از سده 13 ق را نشان نمی‌دهد) احتمالاً در محل مسجد اولیه کهنی برپا شده و طی سده‌ها تغییراتی اساسی یافته است و از این‌رو دارای نقشه مشخص مساجد نیست.»
تأسیس کتابخانه چهلستون و سرپرستی آیت‌الله سعید تهرانی
کتابخانه چهلستون مسجد جامع به همت و سرپرستی آیت‌الله سعید تهرانی کتاب‌های قابل توجهی در موضوعات مختلف به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه، انگلیسی و آلمانی منتشر کرده که مجموع آن به هشتاد و هفت عنوان، در یک یا بیش از چند جلد می‌شود. برخی از این کتاب‌ها بارها تجدید چاپ شده است.
کار ساخت مدرسه و کتابخانه با هم انجام گرفته است مرحوم سعید تهرانی، زمان آن را سال 1386 ق (1345 ش) ذکر می‌کند ولی آن‌چه به نظر می‌رسد و در کتیبه کاشی‌کاری در ضلع غربی در ورودی کتابخانه ملاحظه می‌شود، سال 1348 ش (1389 ق) درج شده است. به هر حال گاه نظر وی در نوشته‌ها با آغاز ساخت و گاه به سال اتمام و شروع بهره‌برداری معطوف بوده است. کتابخانه چهلستون مسجد جامع در مساحتی در حدود 1500 متر مربع در بالای راهرو ورودی جنوب شرقی توسط آن مرحوم بنا نهاده شد. معمار و سازنده آن مرحوم حاج اسماعیل مرشدی است. کتابخانه شامل یک مخزن دو طبقه در یک قسمت و یک قرائت‌خانه در طرف دیگر است. ورودی کتابخانه در ضلع جنوبی شبستان چهلستون قرار گرفته که از طریق چندین پله به طبقه دوم بنا و مخزن راه دارد.
عبدالزهراء ابراهیم‌زاده می‌نویسد: «این کتابخانه حدود 2600 متر زیربنا دارد و سالن مطالعه آن 900 متر است. حدود چهل‌هزار کتاب مختلف را در خود جای داده است و از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر آماده پذیرایی عموم پژوهشگران و علاقه‌مندان مطالعه است.»
حجت‌الاسلام محمود سعیدی تهران می‌گوید: «در کتابخانه حدود 25 تا 26 هزار عنوان کتاب است که با احتساب عنوان‌های تکراری حدود 40 هزار کتاب دارد.»
کتابخانه‌ای با نسخه‌های نفیس خطی و چاپی
کتابخانه دارای نسخه‌های نفیس خطی و چاپی است. گنجینه قرآن کتابخانه حاوی دوهزار نسخه قرآن کریم با خطوط مختلف است. در میان صدها قرآن گرانبهای چاپی، قرآن خطی به خط ابن‌بواب متعلق به دوره آل‌بویه از همه چشمگیرتر است. در مدرسه علمیه و کتابخانه فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه تبلیغ، تعلیم و ترویج مذهب حقه جعفری صورت می‌گرفت، آیت‌الله سبحانی به گوشه‌ای از این تلاش‌ها اشاره کرده و می‌نویسد: «... [آیت‌الله سعید تهرانی] اول سراغ آیت‌الله مکارم [شیرازی]‌ آمد، که ایشان در آن کتابخانه و مسجد شب‌های جمعه سخنرانی و از آن طریق بتواند جوان‌ها را جمع کند. سرانجام ایشان موافقت کردند و سخنرانی‌های افتاد در مسجد ارک. بعداً سراغ بنده آمدند...
تقریباً از سال 1351 شمسی به این طرف روزهای پنج‌شنبه عصرها در کتابخانه ایشان درس‌های عقاید می‌گفتیم و جمعیت خوبی از جوانان به آن کتابخانه می‌آمدند و مجموع درس‌ها در شش جلد جمع شد... هرکدام هزاران نسخه... منتشر شد... چند سال هم در همان مسجد سخنرانی کردیم، تفسیر و پاسخ به سوالات، فلسفه تطبیقی، اقتصاد اسلامی... روزی کتاب بیست و سه سال به دست ایشان افتاد و علی دشتی این کتاب را نوشته بود... رد دین به تمام معنا... ساواک این را منتشر کرد... اصرار زیادی کرد و گفت شما این کتاب را رد کن و نقد کن... هر روز در مدرسه و در جای دیگر تدریس می‌کردیم... ایشان هم مقدمه زیبایی بر این کتاب (راز بزرگ رسالت) نوشتند تا مدتی که انقلاب شد، باز دست از سر ما برنداشت، ما مرتب می‌رفتیم و پنج‌شنبه‌ها در آن کتابخانه سخنرانی می‌کردیم و جوان‌ها هم زیاد می‌آمدند...
از خدمات ماندگار و بسیار ارزنده دیگرش این بود که گنجینه قرآن‌های خطی و چاپی را از سراسر دنیا جمع‌آوری کند... که مسئله تحریف که تهمتی است ناروا، ثابت کند که این همه قرآن... نویسندگانش ایرانی‌اند، یک ذره با قرآن‌های دیگر فرق نمی‌کند... و همت والایش این بود که کتابخانه را توسعه دادند برای جوانان (قبلاً کوچک بود)... تا جوانان بیایند و در آنجا مطالعه کنند، تحقیق کنند و در مسایل اسلامی بنویسند و مجله‌ای با عنوان: بررسی جوانان در مسایل اسلامی دایر کردند و همه را به صحنه کشاندند، چند جلدی چاپ شد. از جمله شهید مطهری،‌ آیت‌الله مکارم و بنده هم مقالاتی می‌نوشتم، بعدها از سوی ساواک تعطیل شد...»
چاپ نخست مجموعه دوجلدی «مسجد جامع بازار تهران به روایت اسناد ساواک» جلد نخست (466 صفحه) و جلد دوم (550 صفحه) در یک‌هزار نسخه و بهای 30 هزار تومان از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی منتشر شده است.

منبع:خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)

روایت تکان‌دهنده مرضیه دباغ از شکنجه‌گاه ساواک

اسناد ایران در آرشیو ملی بریتانیا

آفت‌های تاریخ نگاری

یادداشتهای روزانه یک نماینده دوره رضاشاه از تهران قدیم

نقش هیأت‌های مذهبی
در مقابله با مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

دو روایت از یک قتل

رسوم ازدواج در دوره قاجار

نایب التولیه نگون بخت

مکتب خانه

مسجد جامع بازار،
کهن‌تر از شهر تهران