نرگس پدرام
حشرات از قديمي‏ترين ساکنان کره زمين بوده و بيشتر از سيصد و پنجاه ميليون سال است که روي اين سياره سکونت دارند.اين‏ جانوران به دلايلي چون اندازه کوچک ، پوسته سخت ، سازش با محيط ، قدرت پرواز ، دگرديسي و استحاله در حين‏ زندگي بيشترين تعداد را در جانوران دارند.
انهدام کامل حشرات عملي نيست و حتي در برخي موارد ضرورتي نيز ندارد، اما تهديد بهداشت و سلامت‏ انسان و همچنين حمله و ايجاد خسارت در محصولات کشاورزي‏ نيز از جمله مواردي است که کنترل و انهدام حشرات را مي‏طلبد. از جمله نقاطي که انهدام کامل حشرات را لازم و ضروري مي نمايد موزه‏ها،کتابخانه‏ها و ساير مجموعه‏هاي‏ تاريخي،هنري و فرهنگي است.حشراتي که در اين مکان‏ها وجود دارند دو گروه هستند،گروهي که از مواد کتابخانه‏اي و موزه‏اي بعنوان‏ مواد غذايي و گروهي که از مواد کتابخانه‏اي و موزه‏اي بعنوان‏ محلي براي زندگي استفاده مي‏کنند.
حشرات در صورت مساعد بودن شرايط محيطي کتابخانه‏ها رشد و تکثير يافته و در صورت عدم مقابله با آن‏ها مي‏توانند خسارت جبران‏ناپذيري به کتاب‏ها و اسناد در کتابخانه‏ها و انواع‏ مواد موزه‏اي از قبيل چرم، پارچه، خز، چوب، پوست، و حتي‏ موادي که در ساختار آن‏ها چسب‏ها بکار رفته‏اند، ايجاد کنند.گونه‏هاي حشرات مضر براي کتاب و کتابخانه‏ها بسيار هستند،که شايد رايج‏ترين آن‏ها موريانه کتاب،حشرات بي‏بال‏ و کوچک چوبخوار (کرم چوب و کرم کتاب)، شپش کتاب، سوسک حمام، چرم‏خوارها و بيدها هستند که در زير به بررسي اجمالي چرخه‏ زندگي اين حشرات، شکل ظاهري و نحوه تخريب آثار توسط آنها مي‏پردازيم.
موريانه ها
موريانه‏ها حشرات بال‏دار يا بي‏بال و نسبتا کوچکي هستند. پهلوي سينه موريانه‏هاي بالدار دو جفت بال طويل و باريک قرار دارد.موريانه‏هاي بي‏بال ظاهرا شبيه به مورچه هستند،ولي رنگ آن‏ها سفيد و کمر آن‏ها مانند مورچه باريک نيست.موريانه‏ها در مناطق گرم فراوان‏ هستند و خسارات زيادي به لوازم چوبي،لباس‏ها،کاغذ و غيره‏ وارد مي‏کنند. بيش از دو هزار گونه موريانه در جهان شناخته‏ شده که تعداد معدودي از آن‏ها در ايران زندگي مي‏کنند. در خوزستان و مناطق گرمسير موريانه‏هاي بالدار معمولا در ماه‏هاي اسفند و فروردين از لانه خارج مي‏شوند.خروج‏ موريانه‏ها در هواي آرام و بعد از بارندگي معمولا در اوايل‏ غروب صورت مي‏گيرد.موريانه‏هاي بالدار نمي‏توانند خوب‏ پرواز کنند و پس از پرواز کوتاهي که از چند صد متر تجاوز نمي‏کند، به زمين مي‏افتند. بعضي از گونه‏هاي موريانه‏ها بهتر پرواز مي‏کنند و شب‏ها به طرف چراغ‏ها جلب مي‏شوند. با توجه به زمان خروج موريانه‏ها از لانه‏ يکي از زمان‏هاي مناسب براي ضدعفوني کتابخانه‏ها نسبت به موريانه‏ها اسفند و فروردين است. موريانه‏ها زندگي اجتماعي دارند و جمعيت آنها بر حسب گونه آنها بين صد تا يک ميليون است.در کلني‏ موريانه‏ها، اشکال مختلف کارگر، سرباز، نر و ماده در داخل‏ هر لانه وظيفه بخصوصي دارند.کارگرها يا موريانه‏هاي بي‏بال‏ معمولي که وظيفه جمع‏آوري غذا و نگهداري لانه را بعهده دارند، بيشترين خسارت را به بار مي‏آورند.کارگرها بعد از تغذيه از چوب و کاغذ آن را نيمه هضم‏ نموده و به سربازها و فرم‏هاي جنسي مي‏خورانند.کارگرها حدود چهار سال عمر دارند.
غالب انواع موريانه‏هاي ايران دالان‏هايي داخل چوب توليد کرده، باعث پوسيدگي آن مي‏شوند يا زندگي زيرزميني دارند. علامت مشخصه آلودگي به موريانه‏هاي زيرزميني وجود خاک يا مخلوطي از شن و چوب جويده شده در الوار مورد حمله‏ است اما موريانه‏ها در کتاب روزنه‏هايي شبيه به دهانهء آتشفشان‏ حفر مي‏کنند و خوردگي‏هاي عميقي به اشکال نامنظم ايجاد مي‏کنند. به طوري که در موارد شديد آلودگي تمام اوراق کتاب‏ به کلي از بين رفته و تنها لبه‏ها و عطف کتاب سالم باقي مي ماند . بال موريانه در محل،دليل وجود و استقرار کلني است. موريانه کتاب روي کپک و قارچ‏هايي که روي کتاب‏هاي‏ مرطوب است رشد مي‏کند و به زندگي مي‏پردازد.
به طور کلي اسناد،کتاب‏ها و مقوا عمدتا از سلولز هستند و غذاي طبيعي موريانه‏ها را تشکيل مي‏دهند. همه اين مواد بوسيله‏ موريانه‏هاي خاکي و گونه‏هاي موريانه‏هاي چوب خشک که‏ در ساختمان‏هاي آلوده وجود دارند، خورده مي‏شوند. پارچه‏هاي‏ پنبه‏اي،کتاني،کنف هندي، ابريشم طبيعي و مصنوعي را اکثر موريانه‏هايي که به طور معمولي از چوب تغذيه مي‏کنند، خسارت مي‏زنند. موريانه چرم را مي‏خورد البته روش دباغي تأثير مهمي در حساسيت چرم به حمله موريانه دارد.کائوچوي طبيعي‏ براي موريانه‏ها مانعي ايجاد نمي‏کند، البته در مورد قابل هضم‏ بودن آن‏ها ترديد وجود دارد.مواد لاستيکي متخلخل اثاثيه،يا موادي که بعنوان عايق بکار مي‏روند، به آساني خسارت مي‏بينند. فرآورده‏هايي که از شيره لاستيک خام(لا تکس)درست مي‏شوند و براي لاک و مهر کردن يا اتصال مورد استفاده قرار مي‏گيرند، در صورتي که در ترکيب خود مواد دفع کننده فعال نداشته باشند، مورد حمله موريانه‏ها هستند. پيدا کردن سوراخ‏هاي کرم چوب يا کرم کتاب الزاما دليل بر فعاليت حشره نيست‏ چون گاهي حشره قبل از انهدام کامل چوب يا کتاب از بين رفته است، اما ديدن‏ مقداري گرد چوب تميز، شاهدي بر فعال بودن حشره است‏
تايسانورا يا ماهي نقره‏اي
حشرات دوکي شکل به رنگ خاکستري تا نقره‏اي و به طول يک‏ تا دو سانتي‏متر هستند. معمولا در مناطق مرطوب، زير فرش‏ها، داخل انبارها و آشپزخانه‏ها يافت مي‏شوند. شاخک‏ها طويل و در انتهاي بدن سه زائده دارند .بدن اين حشرات از پولک‏هاي نقره‏اي يا خاکستري رنگي‏ پوشيده شده است و براحتي از ساير راسته‏ها تميز داده مي‏شوند. اين نوع حشرات سلولزکاغذ را هضم کرده و مي‏توانند از چسب و چرم و غيره تغذيه کنند، البته ترکيب کاغذ بر اشتهاي اين حشره تأثير مي‏گذارد. اين حشره مي‏تواند مدت‏ها بدون غذا زندگي کند، اما چنانچه به کاغذ و کتاب دسترسي‏ پيدا کند به سطح کاغذ، جلد و مقوا با پيراموني نامنظم آسيب‏ مي‏رساند. ماهي نقره‏اي در تمام مدتي که مشغول تغذيه و آسيب رساندن به کتاب است دائما توليد مثل مي‏کند و معمولا پشت قفسه‏ها و داخل کشوها مکان مناسبي براي تخم‏گذاري‏ آن‏هاست . چنانچه شرايط محيطي کتابخانه مساعد باشد اين‏ حشره تخم‏گذاري کرده و تکثير پيدا مي‏کند.
کرم کتاب و کرم چوب
اين نوع كرمها داراي سه گونه هستند .گونه اي از آنها که در کتابخانه‏ها ديده شده است استوانه‏اي با سر متمايل به پايين است و با تماس شي‏ء به‏ بدنش تقليد حشره مرده را مي‏کند.حشرات مخرب چوب براي‏ آثار موزه‏اي بويژه کتاب‏ها از کپک‏ها خطرناک‏ترند. نحوهء تخريب بستگي به نوع آلودگي در نقاط مختلف جهان متغير است.گونه‏هاي مختلف سوسک چوبخوار، عمومي‏ترين حشرات‏ موذي در بريتانيا هستند.کرم‏هاي اين حشرات در داخل چوب‏ تونل زده و در اين راه بافت محکم آن را به پودر تبديل مي‏کنند و در نهايت به چوب آسيب مي‏رسانند.کرم يا نوزاد اين حشرات، به کرم چوب يا کرم کتاب موسوم‏اند. اگر هجوم حشرات در همان مراحل اوليه متوقف نشوند، پس از مدتي چوب تکه‏تکه‏ شده و در ميان آن تونل‏هايي که با گردي شبيه به خاک اره نرم‏ پر مي شوند. در شرايطي که هجوم حشره بسيار پيشرفته‏ باشد تنها راه چاره اين است که تمامي چوب‏هاي قديمي سالم‏ به طور کامل ضدعفوني شوند و چوب‏هاي آلوده را با چوب‏هاي‏ تازه جايگزين نمايند. پيدا کردن سوراخ‏هاي کرم چوب يا کرم کتاب الزاما دليل‏ برفعاليت حشره نيست چون گاهي حشره قبل از انهدام کامل چوب يا کتاب از بين مي رود . اما ديدن مقداري گرد چوب‏ تميز، شاهدي بر فعال بودن حشره است،کرم چوب حشره‏ مخصوص کتاب نيست، اما از طريق قفسه‏هاي چوبي آلوده‏ به سادگي به کتاب‏ها رسيده و مضرترين حشره براي اين گونه آثار است.کرم کتاب از حشره بالغ مضرتر است چرا که به محض بيرون آمدن از تخم شروع به‏ خوردن کتاب مي‏کند و از خود ردي باقي مي‏گذارد که شبيه به‏ فرم بدنش است و با حرکت دوراني سر خود در هر جهت، به‏ کاغذ و کتاب آسيب مي‏رساند. از دهان آنها نوعي ماده‏ چسبناک نيز ترشح مي‏شود که باعث چسبندگي کاغذهاي کتاب‏ به يکديگر مي‏شود.
شپش چوب و کتاب
حشرات ريزي هستند که طول آن‏ها کمتر از 6 ميلي‏متر است. ظاهرا تا حدودي شبيه به شته هستند. اين حشره به‏ هنگام استراحت بال‏هايش را بصورت شيرواني روي پشت بدن‏ نگه مي‏دارد. اين حشره در مکان‏هاي مرطوب و تاريک به مقدار زياد يافت مي‏شوند، بويژه در تابستان و پاييز در ساختمان‏ها و لابه‏لاي صفحات کپک‏زدهء کتاب‏ها ديده مي‏شوند. براي اين‏ حشره قارچ‏هاي ميکروسکوپي موجود روي کتاب‏ها از مواد کتابخانه‏اي مطلوب‏تر است و در واقع وجود اين‏ حشره ريز سفيد مي‏تواند نشانگر وجود قارچ‏ها باشد.
چرم خوارها
اين نوع حشرات که سطح شکمي‏ بدن آن‏ها موهاي انبوه و سفيدي دارد به طول‏ 122 ميلي‏متر هستند. چرم خوارها رژيم غذايي متفاوتي دارند که چهارگونه متداول آن‏ها در زير آمده است:
1 - سوسک‏هاي فرش که از فرش و منسوجات پشمي تغذيه‏ مي‏کنند.
2 - سوسک‏هاي موزه از حشرات خشک شده و برخي از گونه‏هاي از آرد تغذيه مي‏کنند.
3 - سوسک‏هاي لاشه که علاوه بر تغذيه از لاشه‏ حيوانات، مو، پوست، چرم، پشم و هم‏چنين از مواد پروتئيني‏ خشک شده انباري تعذيه مي‏کنند.
4 - سوسک‏هاي آرد گونه‏اي از آنها از اجساد، خون خشک شده يا جانوران موزه‏ها تغذيه مي‏کند.
بيدها
بيدها در طبيعت گونه‏هاي مختلفي دارند که از نظر شکل‏ ظاهري و نوع تغذيه تفاوت‏هايي با يکديگر دارند، اما بيدي که‏ به لباس و فرش و منسوجات پشمي علاقه‏مند است حشره بسيار کوچکي است. ‏ اين گونه غالبا کيسه‏اي از پشم يا ساير مواد غذايي با خود حمل‏ مي‏کنند يا از مواد پوسيده و قارچ‏ها تغذيه مي‏کنند.حشره بالغ‏ آن‏ها کاهي رنگ و با بال‏هاي باز 12 تا 16 ميلي‏متر است،به‏ رنگ قهوه‏اي با سه لکه تيره روي هر يک از بال‏هاي جلويي‏ است.
سوسک حمام
اين نوع حشرات بدن پهني‏ دارند که بال‏هاي جلويي‏ آن‏ها چرمي و ضخيم‏تر از بال‏هاي غشايي عقبي‏ است. اين حشرات معمولا در منازل و آشپزخانه‏ها و جاهاي گرم خانه زندگي‏ مي‏کنند. بعضي از انواع‏ آن‏ها در مزارع هستند. اين‏ حشرات مانند انسان از همه‏ نوع غذايي تغذيه مي‏کنند.
معمولا روزها در مجاري آب و قسمت‏هاي تاريکخانه مخفي‏ مي‏شوند و شب‏ها براي تغذيه در اطراف خانه به جست‏وجو مي‏پردازند و اگر منبع غذايي در کار نباشد، سوسک‏ها کاغذ و پارچه را مي‏خورند. همچنين نشان داده شده است که فعاليت‏ حشره مخرب است، به دليل آنکه اين نوع حشره ضمن فعاليت‏ از خود ماده‏اي ترشح مي‏کند که لکه‏هاي قهوه‏اي رنگي بر روي‏ کاغذ و پارچه ايجاد مي‏کند. سوسک‏ها تخم‏هاي خود را در کپسولي لوبيا مانند مدتي در انتهاي شکم حمل مي‏کنند. هر کپسول تخم بين 12 تا 50 تخم دارد.کپسول‏ها معمولا در روي زمين باز مي‏شود و نوزادهاي کرم مانندي از آن‏ها خارج‏ مي‏شوند.اين نوازدها بزودي پوست‏اندازي کرده و پس از 5 تا 12 بار پوست اندازي به سوسري بالغ تبديل مي‏شوند. بنابراين با کنترل شرايط محيطي و استفاده از حشره‏کش مناسب مي‏توان‏ تا حد قابل توجهي از رشد و تکثير اين حشرات جلوگيري کرد.

منبع:مجله کتاب ماه (کليات )،آذر 1384 - شماره 96

بايدها و نبايدهاي تاريخ نگاري

اسناد تاريخي و نسخ خطي
در معرض تهديد موريانه ها و حشرات كتابخانه اي

شهادت آيت‌الله مصطفي خميني به روايت همسرش

وحشيگري‌هاي رضا شاه در اسناد وزارت خارجه امريكا

بازخواني اسنادي از مداخلات انگليس در ايران

فردوست: اسرائيل داراي سه پايگاه جاسوسي در ايران بود

يك سر لشكر عراقي:
رژيم صدام از طرف آمريكا عليه ايران وارد جنگ شد

سابقه فراماسونري در ايران

صهيونيست ها در دربار قاجار

معرفي کتاب
«توافق مصلحت‌آميز ، روابط ايران و اسرائيل»