سيدعليرضا طيراني
مجلة فارسي «مرزهاي نو» عنوان ماهنامه‌اي است كه در سالهاي آغازين انتشار (1325ش) تحت عنوان «اخبار هفته» و به صورت هفتگي توسط اداره اطلاعات سفارت آمريكا در تهران منتشر مي‌شده است.
اگر چه چاپ اين مجله، آن هم توسط اداره اطلاعات سفارت آمريكا را مي‌توان نشاني از سلطه فرهنگي اين كشور بر ايران عزيزمان دانست، وليكن با تورق آن مي‌توان اطلاعاتي ارزشمند راجع به اوضاع علمي، سياسي، فرهنگي، ادبي، تاريخي و... ايران در دوران قبل از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي به دست آورد كه بررسي آنها خالي از لطف نيست.
وضعيت كتابخانه‌هاي ايران در شهرهاي مختلف، بررسي سير تاريخي آنها، ارائه تصاويري از آنها و غيره مي‌تواند براي هر اهل كتاب و كتابخانه‌اي جالب باشد. دو شماره از اين مجله ضمن اشاره به تاريخچه پارلمان و سنا، حاوي اطلاعاتي راجع به مجلس، كتابخانه و مطبعه مجلس شوراي ملي مي‌باشد كه در ادامه اين نوشتار به آن مي‌پردازيم.
* * *
«پارلمان يك كلمه فرانسوي است و اگر بخواهيم فارسي سره آن را به كار ببريم، ناچار «سخن‌گاه» خواهد بود، ولي چون كلمه پارلمان بين‌المللي شده است، در زبان شيرين فارسي هم همان پارلمان مانده و به كار مي‌رود. اين كلمه از قرن سيزدهم به بعد در آثار تاريخي انگلستان ديده شده و به معني «مذاكره» و «كنفرانس رسمي» به كار رفته است.
ويلهلم، كه از پادشاهان انگلستان بود، مرداني را كه به عقل و كياست معروف بودند اطراف خود جمع كرده و براي حل مشكلات كشور با آنها مشورت مي‌كرد. در دورة خلفاي راشدين هم مسلمين به همين طريق مشكلات خود را حل مي‌نمودند.
در ايران باستان هم مجلس مشاوره‌اي شبيه پارلمان وجود داشته است. اگر چه اين مجلس وظايفش بيشتر با مجلس سناي امروز تطبيق مي‌كرده ولي نمايندگاني از طرف مردم انتخاب نمي‌شدند. در يونان و رم قديم هم يك نوع رژيم حكومت پارلماني معمول بوده و مردم اين دو كشور در حل و فصل امور مملكتي شركت مي‌كردند.
پارلمان به اصطلاح امروز، عبارت از دو مجلس است كه يكي را مجلس شوراي ملي و آن ديگر را مجلس سنا مي‌نامند. نمايندگان مجلس شوراي ملي بدون استثنا از طرف ملت انتخاب مي‌شوند ولي نمايندگان مجلس سنا نيمي از طرف ملت و نيمي از طرف پادشاه يا رئيس‌جمهور انتخاب مي‌گردند.
كلمة سنا از «سناتوس» لاتين مي‌آيد و به معناي پيرمرد مي‌باشد و چون نمايندگان مجلس سنا عموماً از اشخاص مجرب و كارآزموده مسن هستند لذا مجلس آنها را هم مجلس سنا مي‌گويند كه ترجمه عربي آن مجلس شيوخ است، اما در كشور عراق، مجلس سنا، به مجلس اعيان ترجمه شده و نمايندگان سنا را «عين» مي‌گويند، بر عكس در مصر، مجلس سنا را مجلس شيوخ و نمايندة آن را «شيخ» مي‌نامند و در ساير ممالك، مجلس سنا همان سنا و نمايندة آن سناتور است.
عمارت مجلس شوراي ملي، اساسش از مرحوم ميرزاحسين‌خان سپهسالار قزويني مي‌باشد. او عمارت فعلي و مسجد مجاور را از دارايي خويش بنا كرد و چون اولادي نداشت، عمارت مزبور جزء اموال دولتي درآمد و خوشبختانه مطابق نيت پاك آن مرد، به خانة ملت يعني پارلمان تبديل گرديد.
بناي اصلي اين عمارت در سال 1298ق، به پايان رسيد و در سال 1324ق، مجلس شوراي ملي بدانجا منتقل گرديد و جلسه‌هاي نخستين مجلس در امارت مدرسه دارالفنون داير مي‌شد.
مساحت اصلي باغ و عمارات قريب پنجاه و يك هزار متر مي‌شود كه بيش از چهل و سه هزار متر آن باغ و استخر و خيابان و قريب هفت هزار متر زيربنا رفته است، بديهي است كه طرز ساختمان اصلي متناسب با عمارت پارلمان نبوده و به تدريج آن را اصلاح كرده‌اند.
نخستين تعمير پس از آن بود كه محمدعلي‌ميرزاي قاجار، مجلس را به توپ بست و قسمتي از آن مخروبه گشت و همين كه مجاهدين وارد تهران شدند و محمدعلي‌ميرزا خلع شد، مختصر تعميراتي در ساختمان مجلس به عمل آمد. مرحوم ارباب كيخسرو شاهرخ، نماينده زرتشتيان و رئيس اداره مباشرت مجلس شوراي ملي، زحمات بسياري متحمل گشتند تا تكميل بناي مجلس اجرا گرديد. مخصوصاً همين كه در آذرماه 1310ش قسمتي از عمارت و اثاث مجلس در آتش سوخت، توجه بيشتري در تزئين و تكميل بنا و اثاث آن مبذول گشت. مرحوم حاجي محتشم‌السلطنه اسفندياري كه چند دوره رياست مجلس شورا را عهده‌دار شدند، در تزئين و تطبيق آن با بهترين پارلمان‌هاي دنيا كوشيدند.
يكي از ساختمان‌ها و بناهاي زيبايي كه در هيچ‌يك از ممالك خاورميانه نظير ندارد كتابخانه و اتاق آيينه است. همين كه شبها چلچراغ‌هاي اتاق روشن مي‌شود مثل آن است كه دريايي از نور ميان زمين و آسمان موج مي‌زند. همين قسم، محل انعقاد جلسه و مذاكرات نمايندگان و سر در جديد مجلس و عمارت مطبعه از بناهاي عالي در شهر تهران به شمار مي‌رود.
روي هم، ساختمان مجلس قريب دويست اتاق و سالن بزرگ و كوچك دارد كه هر ساختماني طبق نقشه دقيق بنا گرديده و كاملاً متناسب با كارهايي است كه بايد در آن انجام يابد از اين قرار:
1- ساختمان مربوط به محل انعقاد جلسه‌ها و كميسيون‌ها و اداره مباشرت
2- ساختمان پست و تلگراف
3- ساختمان مخصوص به كميسيون بودجه
4- ساختمان مطبعه
5- ساختمان كتابخانه و دفتر راكد.
مطبعه مجلس يكي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين مطبعه‌هاي ايران است و چندين نوع حروف و دستگاه دارد و علاوه بر امور مرجوعه مجلس شوراي ملي، از خارج هم سفارش مي‌پذيرد. اين چاپخانه در سال 1302ش به همت مرحوم ارباب كيخسرو شاهرخ به كار افتاد.
بزرگاني كه به ايران آمده‌اند، بنا به دعوت رئيس مجلس شوراي ملي به مجلس رفته‌اند و بعضي از آنها در موقع مذاكرات مجلس نيز حضور داشته‌اند.
ملك عبدالله پادشاه اردن، اميرعبدالله نايب‌السلطنه عراق، گوستاو آدولف وليعهد سوئد، ملك فيصل پادشاه عراق و امان‌الله‌خان پادشاه افغانستان به طور رسمي از مجلس شوراي ملي بازديد نموده‌اند.
كتابخانه مجلس شوراي ملي نيز در سال 1302ش گشايش يافت. مرحوم احتشام‌السلطنه علامير، مرحوم حاج محتشم‌السلطنه اسفندياري و آقاي سيدمحمدصادق طباطبايي مقداري از كتابهاي نفيس اين كتابخانه را به رايگان اهدا نموده‌اند. در سال 1305ش. مرحوم ميرزايوسف‌خان اعتصام‌الملك، مديركتابخانه، نخستين فهرست آن را با اسلوب بسيار مطبوعي تهيه نمودند كه هنوز به يادگار آن مرحوم باقي مي‌باشد.
مجموع كتب خطي و چاپي كتابخانه مجلس كه به زبان‌هاي مختلف و در موضوع‌هاي متنوع است، قدري از چهل هزار جلد كمتر مي‌شود و قريب هشتاد هزار آن نسخه‌هاي قديمي با جلدهاي عالي و ديباچه‌هاي زرنگار است كه هر يك به تنهايي شاهكاري از صنعت به شمار آمده و معرف ذوق سرشار استادان هنر و تذهيب و خوشنويسان ادوار گذشته ايران باستان است. به قسمي كه بيننده را تا مدت زماني مجذوب و در برابر آن همه لطف و زيبائي و نفاست به تحسين و تكريم وادار مي‌سازد.
كتابخانه مجلس هميشه بهترين خريدار كتب خطي و آثار اساتيد بوده و نمايندگان مجلس شوراي ملي و ساير فرهنگ‌پژوهان نامي كشور براي توسعه و تكميل آن از هر لحاظ علاقه مفرطي مبذول مي‌دارند.
كتابخانه مجلس شوراي ملي همه روزه به استثناي روزهاي تعطيل از ساعت هشت تا دوازده و از چهار تا هفت بعد از ظهر، براي عموم قابل استفاده بوده و يكي از مراكز مهم استفاده اهل فضل مي‌باشد.»
* * *
يكي ديگر از مجلات قديمي، «مجله دانش» مي‌باشد كه در شماره اول خود به سال 1328ش بخشهايي را به شرح كتابخانه اختصاص داده است. به علت اهميت و ارتباط موضوعي به قسمتي از نوشتار مرحوم عباس [زرياب] خوئي در اين زمينه اشاره مي‌شود:
«كتابخانه مجلس شوراي ملي يكي از بزرگ‌ترين كتابخانه‌هاي ايران است و شايد از جهت حسن ترتيب و تنوع كتب و سهولت استفادة عموم از آن بهترين كتابخانة ايران باشد. در كتابخانة مجلس تعداد زيادي كتب خطي نفيس وجود دارد كه بعضي از آنها از حيث تهذيب و نقاشي و خط و قدمت كم‌نظير است.
كتب چاپي خوبي به زبانهاي مختلف (فارسي، عربي، تركي، فرانسه، انگليسي، آلماني، ايتاليايي و غيره) در علوم و فنون مختلف جمع و خريداري شده است. مؤسسين اين كتابخانه مرحوم فروغي و ارباب كيخسرو و مرحوم حاجي‌سيدنصرالله تقوي بوده‌اند و براي نخستين بار در 1302ش. قريب دويست جلد از كتابهاي مرحوم ميرزاابوالحسن‌ جلوه به وسيله مرحوم تقوي خريده شد و قريب هزار جلد از كتابهاي مرحوم احتشام‌السلطنه به راهنمايي جناب آقاي مخبرالسلطنه هدايت به كتابخانه اهدا شد.
از كتب خطي اين كتابخانه تاكنون دو جلد فهرست تهيه شده است كه اولي را مرحوم ميرزايوسف‌خان اعتصام‌الملك رئيس سابق كتابخانه و دومي را آقاي ابن يوسف شيرازي تأليف كرده‌اند.
از نفايس اين كتابخانه مي‌توان به دو جلد قرآن مجيد به خط ميرزااحمد نيريزي و يك جلد به خط مرحوم وصال و يك جلد به خط محمد عارف ياقوت لمغاني هروي و مثنوي بسيار زيبا و نفيس كار مرحوم داوري پسر وصال و مرقعات زيادي، كه خطوط اساتيد فن و بزرگان با تذهيبات و نقاشيهاي زيبا در آن جمع گشته است، اشاره كرد.
علاوه بر اين، نسخ نادرة نفيسه در تاريخ ادبيات اسلامي و آثار حكما و علماي اسلام كه اين قسمت اخير مخصوصاً در كتبي كه از ورثة مرحوم تنكابني (آقاميرزاطاهر حكيم معروف معاصر) خريداري شده و متأسفانه هنوز فهرست فني از آن تهيه نشده است، موجود مي‌باشد.
آنچه در درجه اول شايان ذكر است و تاكنون هنوز چنانكه بايد و شايد دربارة آن گفتگويي نشده مجموعة بسيار نفيس و خزانة گرانبهاي كتبي است كه جناب آقاي سيدمحمدصادق طباطبايي رئيس دوره چهاردهم مجلس شوراي ملي به كتابخانه اهدا فرموده‌اند. جناب آقاي طباطبايي كه از خانوادة اصيل در علم و روحانيت مي‌باشند اين گنجينة بي‌نظير را از مرحوم پدر بزرگوارشان به يادگار داشتند. مرحوم آقاسيدمحمد طباطبايي (پدر جناب آقاي طباطبايي) كه در راه استقرار مشروطيت فداكاريها و مجاهدات فراوان نموده‌اند به شعب مختلفة علوم اسلامي از ادبيات عرب و فقه و اصول و... شوق و ولع فراواني داشتند. ايشان در طول مدت عمر خود در جمع كتب مختلف راجع به اين موضوعات سعي وافري مبذول داشتند و در نتيجة اين كوشش‌ها مجموعة بي‌نظيري از امهات كتب در كلية رشته‌هاي علوم قديمه، از خطي و چاپي را گردآوردند.
اين گنجينه گرانبها كه شامل 1438 جلد كتاب خطي و 1706 جلد كتاب چاپي مي‌باشد مانند جميع خصال ذاتي و فضايل و كمالات نفساني آن مرحوم به فرزند بزرگوارشان جناب آقاي طباطبايي به ارث رسيد.
جناب آقاي طباطبايي در طول مدت عمر پرافتخارشان كه در راه خدمت به آزادي و استقلال اين كشور گذرانيده‌اند، چيزي از حطام دنيوي نيندوختند و از جميع مايملك دنيا اين كتابخانه را داشتند كه آن را هم با سعة صدر و نظر بلند و همت عالي به كتابخانة مجلس هديه كردند و داستان حاتم طائي و معن بن زائده را از نو زنده ساختند.
قل للاولي فاقوالوري و تقدموا
قدما هلموا شاهدوا المتاخرا
تجدوه اوسع في الفضائل منكم
باعا و احمد في‌العواقب مصدرا
براي نماياندن اهميت اين كتابخانه همين قدر كافي است كه بگوييم در ضمن كتب خطي آن قريب 218 رساله در فلسفه و كلام و 121 جلد تذكره‌ها و دواوين شعراي عرب و فارسي و 347 كتاب فقه و اصول و 76 جلد كتاب طبي و 164 جلد رياضي و نجوم و 132 جلد اخلاق و تصوف و 136 جلد كتب ادبي كه اغلب آنها از نوادر و نفايس كتب به شمار مي‌رود موجود است.»
منابع:
1- «كتابخانه‌هاي ايران»، اخبار هفته، جمعه 6 خرداد 1328، شماره 133، ص 7.
2- «پارلمان، مجلس شوراي ملي و سنا»، اخبار هفته، جمعه 20 آبان 1328، شماره 157، صص 7-5.
3- [زرياب] خوئي، عباس، «كتابخانه مجلس شوراي ملي»، دانش، سال اول، فروردين 1328، شماره اول، صص 26-25.

به نقل از: پيام بهارستان/د2، س 1، ش 1 و 2/پاييز و زمستان 1387

تاريخ در دايره‌المعارف‌ها

تقويم يهودي، مبناي تاريخ شاهنشاهي

گزارش كاردار فرانسه از هفدهمين سال حكومت رضاشاه

تاريخچه مجلس شوراي ملي

«تخته قاپو»ي رضاخاني

اولين ملاقات من با آيت‌الله

از كيسه خليفه!

آبروريزي اعليحضرت!

در نفي مشروطه

معرفي كتابپنجاه سال تاريخ با پان‌ايرانيست‌ها