آرشيو شركت نفت ايران و انگليس؛
دريچه‌اي ديگر بر تحقيقات ايراني | كاوه احساني
يكي از غني‌ترين منابع قابل تصور براي تدوين تاريخ معاصر ايران، خصوصاً تاريخ ايران در قرن بيستم، كه اخيراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است آرشيو شركت نفت انگليس و ايرانِ سابق، بريتيش پتروليوم (BP) فعلي است كه در حال حاضر در دانشگاه «واريك» شهر كاونتري در انگلستان مستقر مي‌باشد. آرشيو مفصل و غني اين شركت بين‌المللي نفتي كه بيش از سه كيلومتر فضاي كتابخانه‌ي دانشگاه را به خود اختصاص داده است شامل همه نوع اطلاعات فني، مهندسي، اقتصادي، جغرافيايي، سياسي، اداري و مديريتي مربوط به عملكرد اين شركت طي 90 سال عمر رسمي آن مي‌باشد. از آنجايي كه تاريخ شكل‌گيري اين شركت به «قرارداد دارسي» كه در سال 1901 بادولت ايران بسته شد برمي‌گردد، تحولات نيم قرن اول فعاليت‌هاي اين شركت عظيم بين‌المللي نيز با تاريخ معاصر ايران عجين شده است . در اين آرشيو تمام مدارك، مكاتبات، مراسلات و بررسي‌هاي كادرها، مسئولين و مديران شركت و همچنين نقشه‌هاي جغرافيايي و معماري و عكس‌هاي متعددي از تأسيسات و زندگي اجتماعي شركت و غيره به صورتي دقيق و منظم طبقه‌بندي شده و از طريق فهرست كامپيوتري در محل آرشيو در اختيار پژوهشگران مي‌باشد. مكان آرشيو در ساختماني، جداگانه جنب كتابخانه ي اصلي دانشگاه واقع است. پژوهشگران مي‌بايد ابتدا شخصاً و به طور مستقيم از طريق مكاتبه با پست الكترونيك با مسئولين آرشيو تماس گرفته و با معرفي خود و موضوع تحقيق خود اجازه استفاده از آرشيو را به طور رسمي تقاضا كنند.1 در صورت عدم امكان حضور مستقيم در محل آرشيو، برخي اسناد البته با هزينه‌ي نسبتاً بالا قابل تكثير و ارسال از طريق پست مي‌باشند ولي به نظر مي‌آيد كه مسئولين آرشيو با اكراه با اين نوع تقاضا برخوردكرده و ترجيح ميدهند اسناد حضوراً و در خود محل آرشيو مورد استفاده قرار بگيرد. به طور كلي مسئولين آرشيو نسبت به شيوه استفاده‌ي متقاضيان از اين اسناد حساسيت زيادي نشان ميدهند و اگر چه با پژوهشگران كمال همكاري و كمك را مبذول مي‌دارند ولي در عين حال سعي مي‌كنند با اعمال نظارت دقيق برنوع استفاده‌اي كه از اين اسناد به عمل مي‌آيد از «استفاده غير مجاز» (و شايد منفي از ديد شركت و نسبت به شركت ) از منابع خود جلوگيري كنند. و احتمالاً به همين دليل است كه پژوهشگر موظف است پيش از دسترسي به اين اسناد طي يك قرارداد رسمي با آرشيو متعهد شود كه هر نوع رجوع مستقيم و نقل قول از مطالب آرشيو را پيش از انتشار مورد بررسي و تأييد مسئولين آرشيو قرار دهد تا صحت و دقت آن تأييد گردد. به هر حال بايد در نظر داشت كه اين آرشيو يك شركت خصوصي و انتفاعي است كه در اختيار عموم قرار مي‌گيرد و طبيعتاً مقررات و ضوابط خود را دارد. مهم در دسترس بودن اين اسناد است و اين كه به محض شناسايي جديت پژوهشگر، مسئولين آرشيو كمال همكاري را داشته و از هيچ كمك منطقي دريغ نمي‌كنند.
اسناد به صورت پرونده‌هاي جداگانه با شماره، تيتر، و موضوع علي‌حده به صورت رايانه‌اي طبقه‌بندي شده است. به طور مثال براي يافتن منابع مربوط به «مسكن در آبادان» فهرستي مشتمل بر 25 پرونده مختلف كه در هر كدام به صورت مستقيم يا غير مستقيم راجع به اين موضوع اطلاعاتي دارند ارائه مي‌شود. معمولاً هر پرونده يك توضيح مختصر دارد كه طي يك پاراگراف اطلاعات اساسي و خلاصه محتوي پرونده را روي همان صفحه كامپيوتر ارائه مي‌كند. دقت و نظم فوق‌العاده‌اي كه در تنظيم اين آرشيو به كار رفته باعث شده پژوهشگر بتواند تمام زمان و نيروي خود را صرف بررسي اطلاعات موجود و نه يك جستجوي بي‌انتها براي يافتن مطلب بكند.
در مورد اهميت اين اسناد براي تاريخ معاصر ايران (و خاورميانه) مشكل بتوان چيزي گفت كه به اغراق شبيه نباشد. شركت نفت ايران و انگليس طي چهار دهه بزرگترين بنگاه صنعتي و اقتصادي، و همچنين بزرگترين كارفرماي خصوصي در ايران بود و فعاليت‌هايش نيز يكي از منابع اصلي درآمد ارزي كشور را تشكيل مي‌داد، آن هم در حساس‌ترين دوره‌اي از تاريخ معاصر ايران كه در خلال آن يا دولت مدرن در حال شكل‌گيري و استقرار بود و يامملكت در اشغال نيروهاي بيگانه قرار داشت. از اين رو رجوع به اين آرشيو مي‌تواند در وحله‌ي اول به برداشت ما از جنبه‌هاي مختلف تاريخ اقتصادي، سياسي، و منطقه‌اي و اجتماعي نيمه اول قرن بيستم كمك شاياني بكند. خصوصاً كه منابع اين آرشيو تا به حال مورد بررسي پژوهشگران و مورخين قرار نگرفته‌اند. 2 شايد ذكر دو نمونه‌ي كوچك به روشن‌تر شدن مسئله كمك كند.
اعتصاب كارگران صنعت نفت در سال 1325 / 1946 بزرگترين اعتصاب صنعتي تاريخ ايران در دوره پيش از انقلاب 1357 بود. اين اعتصاب گسترده باعث عقب‌نشيني هر چند موقت شركت نفت، اقتدار حزب توده ـ آن هم موقت ـ و اقدامات پيشگيرانه‌‌ي دولت قوام شد كه در نهايت به تحقق نسبي خواسته‌هاي كارگران و گذراندن قانون كار از مجلس منجر شد. در مورد اين واقعه مهم تاريخي بررسي‌هاي متعددي صورت گرفته است3 كه عمدتاً از منابعي چون اسناد وزارت‌هاي خارجه بريتانيا و آمريكا، تا حدودي آرشيوهاي ايران، انتشارات و خاطرات فعالين تحركات كارگري و حزبي و رجال سياسي ايراني و خارجي آن دوره، گزارش‌هاي سازمان بين‌المللي كار (ILO) و اتحاديه بين‌المللي كارگري بهره برده‌اند. اما آرشيو شركت نفت كه حاوي اسناد، گزارش‌ها و تحليل‌هاي يكي از طرفين اصلي اين اعتصاب مي‌باشد هنوز مورد بررسي قرار نگرفته است حال آن كه مروري گذرا بر اين اسناد گذشته از جزئيات جديد تاريخي، از دغدغه‌هاي مهم اقتصادي و مديريتي گردانندگان پالايشگاه و صنعت نفت كه در بطن وقايع بوده‌اند و در عين حال روحيه و طرز برخورد آن‌ها با مسئله نيروي كار و در خواست‌هاي آن‌ها و جمعيت بومي منطقه نكات در خور توجهي را در خود دارند.
يكي از مزاياي مهم اسناد شركت نفت، سهم آن در روشن شدن تاريخ جغرافيايي و تاريخ اجتماعي بخش‌هاي جنوب غربي ايران در اين دوره است، موضوعي كه در مقايسه با تاريخ سياسي و تا حدي تاريخ اقتصادي كشور در ادوار مشابه بسيار تحول نيافته‌تر است. براي مثال تاريخ مشكلات و مسائل شهرسازي در شهرهاي صنعتي جديد چون آبادان و مسجد سليمان و مسئله وفق دادن نيروهاي كار ماهر بومي با صنعت نوين از طريق ايجاد مؤسسات آموزشي، تفريحي و تغيير نوع مسكن و معماري مسكوني آن سامان از جمله موضوعاتي است كه اين آرشيو مي‌تواند در مورد آن‌ها اطلاعات در خور توجهي در اختيار پژوهشگران قرار دهد. در عين حال اين آرشيو مي‌تواند در موردتاريخ فن‌آوري جديد و انتقال آن از خارج و نحوه‌ي پياده كردن آن در خوزستان، تاريخ ادغام اقتصادي ايران در بازار جهاني از طريق توليد و صدور كالاهاي مورد نياز در سطح بين‌المللي، پديد آوردن دستگاه اداري مديريتي مدرن درمملكت كه زيربناي شركت ملي نفت ايران و وزارت نفت بعدي شد، اطلاعات ارزشمندي را در اختيار محققين قرار بدهد.
علاوه بر مضامين فوق بايد در نظر داشت كه شركت نفت، دولت مركزي ايران، و جامعه محلي خوزستان طي نيم قرن با يكديگر تداخل و تعاملي دائم و گريز‌ناپذير داشته‌اند و ديناميسم مسائل اساسي هر يك از آن‌ها ـ مثل جدال بر سر ميزان اقتدار نخبگان محلي، ميزان مسئوليت براي بوجود آوردن نهادهاي نوين محلي ـ مانند شهرداري آبادان ـ حوزه اختيارات و مسئوليت نيروها و بازيگران محلي در مقايسه با دولت مركزي و شركت نفت، و چانه‌زني و رقابت دائمي كه بر سر اين مسائل و ديگر موارد ذي‌ربط به رابطه‌ي دولت مركزي ايران و جوامع محلي يك شكل خاص تاريخي بخشيده است. اين خود از جمله ديگر مباحث مهمي است كه اين مجموعه اسناد مي‌تواند براي روشن‌تر شدن آن مؤثر واقع گردد.
پانوشت‌ها:
1ـ بهترين شيوه تماس با اين آرشيو از طريق پست الكترونيك به آدرس زير مي‌باشد
(greenk3@bp.com) و تلفن : 01203524517 و فاكس: 01203524523
2ـ تاريخ رسمي شركت نفت بريتانيا اكنون در سه جلد توسط انتشارات كمبريج منتشر و در اختيار عموم مي‌باشد. محتواي اصلي هر سه مجلد اين تاريخ در مورد فعاليت شركت نفت در ايران كه پايگاه اصلي شركت تا سال 1951 بود، مي‌باشد. ولي به هر حال اين تاريخ رسمي خود شركت نفت است و در عين ناگفته گذاشتن بخش‌هاي مهمي از فعاليت‌هايش در مورد ساختار مديريت و فعاليت‌هاي اداري و توليدي و اقتصادي شركت در ديگر نقاط جهان اطلاعاتي ارائه مي‌دهد.
3ـ از جمله مهم‌ترين نمونه‌هاي آن عبارتند از يرواند آبراهاميان، «قوت‌ها و ضعف‌هاي جنبش كارگري ايران در سالهاي 21 ـ 1320» در مقالاتي در جامعه‌شناسي سياسي ايران، ترجمه‌ي سهيلا ترابي فارساني، تهران: نشر شيرازيه، 1376، صص 254 ـ 216.
تورج اتابكي« سنديكاليسم در ايران در فاصله سالهاي 25 ـ 1320» الفبا، 6، پاييز 1363.
محمود طاهر احمدي، «درآمدي بر اتحاديههاي كارگري خوزستان 5ـ 1323» فصلنامه گفتگو، شماره 25، پائيز 1378.
حبيب لاجوردي، اتحاديههاي كارگري و خودكامگي در ايران، ترجمه‌ي ضياء صدقي، تهران: نشر نو، 1369.
منبع:فصلنامه فرهنگي و اجتماعي «گفتگو»، شماره 30، زمستان 1379 | این مطلب تاکنون 3732 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|