| مجموعه تاريخي فرهنگي «گلستان» |  مجموعه ارگ تاريخي تهران كه كاخ گلستان در آن قرار گرفته، در دوران صفويه ساخته شد، در دوران زنديه به مقر كريمخان زند تبديل شد، در دوره قاجاريه قصر پادشاهان اين سلسله شد، در دوران رضا شاه محل تاجگذاري وي و در دوران محمد‌رضا شاه محل پذيرائي از ميهمانان خارجي گرديد. پس از پيروزي انقلاب نيز همچون ساير عمارت‌هاي سلطنتي به صورت موزه درآمد.
در شماره‌هاي گذشته مجله «دوران» به معرفي مجموعه‌هاي تاريخي و فرهنگي نياوران و سعدآباد پرداختيم. اكنون توجه خوانندگان گرامي را به معرفي يكي ديگر از اين مجموعه‌ها به نام «گلستان» كه در جنوب تهران قرار دارد جلب مي‌كنيم.
مجموع كاخ گلستان، يادگاري به جاي مانده از ارگ تاريخي تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زيباترين و كهنترين بناهاي پايتخت دويست ساله ايران مي‌باشد.
سابقه تاريخي ارگ سلطنتي كه محدوه مكاني تاريخي آن را در شمال خيابان و و ميدان امام خميني (سپه) در سمت غرب خيابان خيام، در شرق خيابان ناصر خسرو و در جنوب خيابان پانزده خرداد و ميدان ارگ تشكيل ميدهد، به روزگار صفويه باز مي‌گردد.
شاه طهماسب اول صفوي (930 ـ 984) نخستين پادشاهي بود كه در سفرهاي خودبه قصد زيارت مقبره حضرت عبدالعظيم دستور داد بارويي به طول يك فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوي در قسمت شمالي «حصار طهماسبي چهار باغ» و چنارستاني احداث نمود كه بعدها ديوار بلندي گرد آن بنا كرده و عمارات مقر سلطنتي را در داخل آن ساخته، ارگ ناميدند.
در اواخر عهد صفوي تهران گاهي مقر موقت دربار شاهان صفوي قرار ميگرفت و حتي شاه سليمان (1077 ت 1105) كاخي در اين شهر براي خود بنا نهاد، ولي امروز اثري از بناهاي دوره صفوي باقي نمانده است.
كهنترين بناهاي موجود در مجموعه گلستان، «ايوان تخت مرمر» و «خلوت كريمخاني» متعلق به دوران كريمخان زند است. وي در نبردهاي خود بر ضد محمد حسن قاجار در سال 1172 تهران را مركز اردوكشي خود قرار داد و پس از پيروزي در اين جنگ در ديوانخانه قديم تهران كه در زمان شاه سليمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وكيل‌الرعايا حكومت ايران را در دست گرفت.
به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجدداً احيا شد و يك دسته حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحكومه در داخل آن بنا گرديد و در تابستان سال بعد ( 1173) كه اردوي خود را به چمن سلطانيه (زنجان) منتقل نمود، دستور داد يك دست عمارت خاصه و ديوانخانه بزرگ به سبك ساساني و باغي در جنب آن بنا نمايند.
پس از مرگ كريمخانه زند در 1193 آغامحمد‌خان قاجار در 1200 تهران را به پايتختي برگزيد، ولي به دليل لشكر كشيهاي دائمي كمتر در مقر حكومت خود به سر مي‌برد، و براي عمارت و آباداني چندان فرصت نداشت. تا آنكه فتحعلي شاه در سال 1211 بر تخت سلطنت ايران جلوس كرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداري و تشريفات سلطنتي بناهاي متعددي در داخل ارگ تهران عمدتاً در زمان فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه قاجار احداث شد.
در دوران رضا شاه پهلوي، بخشهاي بزرگي از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سر در باب عالي، ساختمان دفتر استيفا، نگارخانه، تكيه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهاي اندروني تخريب شد، محل سكونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد‌رضا شاه پهلوي به نياوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذيرايي از ميهمانهاي خارجي تبديل گرديد.
پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتي ديگر به صورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن ديدن كرده و از تماشاي زيباييهاي حاصل فكر و دست هنرمندان و صنعتگران ايراني بهره برند.
بخشهاي مختلف اين مجموعه درحال حاضر عبارت است از:
ايوان تخت مرمر، خلوت كريمخاني، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آينه، تالار عاج يا سفره‌خانه، تالار برليان يا تشريفات، ساختمان كتابخانه، عمارت شمس‌العماره، عمارت بادگير و حوضخانه وسيع آن، تالار الماس، كاخ ابيض، چادرخانه
ايوان تخت مرمر
روح ظريف هنرمند ايراني با استعانت از هنرهاي معماري، نقاشي، سنگتراشي، كاشيكاري،گچبري، آئينه‌كاري، خاتم‌سازي، منبت‌كاري و مشبك‌سازي، در واسط كاخهاي سلطنتي قديم، تركيبي بديع و بنائي زيبا بوجود آورده كه شايد كمتر بتوان نظير آن را در جاي ديگر يافت.
ايوان يا تخت جايگاهي است كه مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار مي‌شده است.
به نظر مي‌رسد عمر بعضي از قسمتهاي تخت مرمر كه از بناهاي دوره زنديه مي‌باشد از ساير بناهاي موجود در كاخ گلستان بيشتر باشد.
در سال 1221 ه. ق فتحعلي شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهاني امر كرد تا از سنگ مرمر زرد يزد تختي بسازند تا هميشه در واسط ايوان نصب و مستقر گردد. اين تخت كه از 65 قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكيل يافته، ميرزاباباي شيرازي نقاشباشي آن را طراحي كرده، و سرپرستي حجاري به عهده استاد محمد ابراهيم اصفهاني بوده است. معماري و تزئينات اين ايوان در دوره فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه تغييرات زيادي كرد تا به شكل امروزي درآمد.
اين ايوان در دوره قاجاره محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاري مراسم و اعياد رسمي بود. آخرين مراسم رسمي كه در اين ايوان برگزار شد، تاجگذاري رضاخان درسال 1304 بود.
خلوت كريمخاني
در گوشه شمال غربي محوطه گلستان، ديوار به ديوار تالار سلام، بنايي سرپوشيده و ستوندار به صورت ايوان سه دهنه‌اي وجود دارد كه در مركز آن حوض جوشي ساخته شده و پيشتر از اين آب، قنات شاه از ميانه حوض مي‌جوشيده است. اين قسمت از كاخ گلستان كه جلوخان يا خلوت كريمخاني ناميده مي‌شود، چنانچه از نامش پيداست، از بناهاي دوره كريمخانه زند است و قسمتي از خلوت خانه وي به شمار مي‌آمده است.
اين بناظاهراً در سال 1173 ه. ق احداث گرديده و در زمان ناصرالدين شاه، كه بناي جديد تالار سلام ساخته مي‌شده است، قسمت اعظم آن تخريب گرديده و امروز تنها بخشي از آن باقي مانده است. قبلاً ميانه اين بنا حوضي كوچك وجود داشته كه آب قنات شاهي از آب نماي اين حوض بيرون مي‌آمده و در باغ جاري مي‌شده. اين بنا خلوت كريمخاني نام دارد و در گذشته بخشي از اندرون خانه وي به شمار مي‌رفته است.
در اين محل نيز يك تخت مرمر قرار داد كه بسيار كوچكتر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلي است. معروف است كه ناصرالدين شاه اين گوشه كاخ گلستان را بسيار دوست داشته و اغلب در اين محل خلوت مي‌كرده و قليان مي‌كشيده. ضمن آنكه سنگ قبر ناصرالدين شاه بعد از جابجايي‌هاي فراوان سرانجام در همين محل نگاهداري مي‌شود.
نگارخانه
مكان فعلي گنجينه يا پرده‌هاي ايراني در ضلع شمال غربي باغ گلستان كه امروزه بعنوان نگارخانه و طبقه فوقاني آن كه به نام تالار موزه، سلام يا تاجگذاري باز شناخته مي‌شود، در حقيقت ساخته و پرداخته و منتج از سفر اول فرنگستان ناصرالدين شا ه قاجار (چهارمين پادشاه از سلسله قاجار) در سال 1290 ه. ق و بازديد وي از موزههاي آن كشورها و عزم ناصرالدين شاه قاجار در جهت ايجاد موزههاي جامع‌تر مي‌باشد كه به واقعيت پيوست. اين بنا دومين مكان از حيث اطلاق نام موزه بعد از موزه سلطنتي كه در داخل يكي از تالاهاري وسيع عمارت خروجي گلستان بين شمس‌العماره و گوشه شمال شرقي باغ قرار دارد و اولين از حيث جامعيت با تأسيس بناي اطاق موزه و سرسرا و حوضخانه و ملحقات ديگر آن، در جهت ايجاد موزههاي جامع‌تر به شمار مي‌رود.
طرح و معماري تالار موزه (سلام يا تاجگذاري)، تالار آينه و سرسرا و حوضخانههاي مربوط به آن يعني نگارخانه فعلي و موزه مخصوص به وسيله حاجي ابوالحسن معمار نوائي ملقب به معمار باشي يا صنيع‌الملك و مباشرت بنائي آن با ميرزا يحيي خان معتمدالملك و مباشرت بنائي آن با ميرزا يحيي خان معتمد الملك وزير بنائي بوده است، يحيي خان برادر ميرزاحسين خان سپه‌سالار (صدر اعظم ناصرالدين شاه و باني مسجد سپه سالار) و چهارمين شوهر عزه‌‌الدوله خواهر ناصرالدين شاه قاجار بود، گويا عمليات معماري اين ابنيه در سال 1293 ه. ق به اتمام رسيد و قبل از احداث، گويا در اين مكان يعني ضلع شمالي كاخ گلستان بنائي بنام تالار الماسيه و قبل از آن نيز محل ديوراي بوده كه عمارت آصف‌الدوله را از باغ گلستان جدا مي‌ساخته است، در ضمن قابل ذكر است كه به سب تاجگذاري پهلوي دوم در سال 1346 ه. ش تغييرات و تعميراتي در سقف نگارخانه به جهت استحكام بخشي بعمل آمد.
نگارخانه در حال حاضر شامل 2 بخش مي‌باشد:
بخش جنوبي كه در حقيقت بخشي از حوضخانه تالار موزه (سلام يا تاجگذاري) و در طي زمان تاكنون داراي كاربردهائي چون انبار تالار موزه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفنخانه بوده كه هم اينك به نمايش پرده‌هاي نقاشي عمدتاً متقدم تر دوران قاجار همچون اثاري از استاد ميرزا بابا، مهرعلي، احمد، افشار، علي اكبرخان مزين الدوله، ابوالحسن ثاني يا صنيع‌الملك غفاري (عموي كمال‌الملك) و ... اختصاص يافته و بخش شمالي كه در زمان پهلوي دوم احداث و به مقر پاسدارخانه گارد سلطنتي اختصاص يافته بود هم اينك در برگيرنده آثار نقاشان متأخر دوران قاجار شامل آثار گرانقدر از هنرمنداني بنام، همچون استاد محمود خان صبا ( ملك‌الشعراء)، استاد محمد غفاري كاشاني (كمال‌الملك)، استاد مهدي يا مصورالملك، استاد موسي مميز و ... مي‌باشد.
لازم به ذكر است كه مجموعه اين دو بخش در اواخر سال 1374 ه. ش به يكديگر متصل و پس از مرمتهاي لازم در سال 1376 ه. ش به عنوان نگارخانه گشايش يافت.
نگارخانه مجموعه‌اي بي‌نظير از رقم‌ها وپرده‌هاي نقاشي اساتيد بزرگ ايران در طي دوره قاجار مي‌باشد كه با وسواس و دقتي خاص در كنار هم چيده شده، رقم‌ها، اشخاص و اماكن همگي يادآور تاريخ دوران قاجار مي‌باشد و سعي شده اين چيدمان در برگيرنده سير تحول در هنر نگارگري دوران قاجار بوده باشد تا بررسي و مقايسه آثار را ممكن سازد.
حوضخانه
پس از سفر فرنگستان بين سالهاي 1293 تا 1298 ه. ق (1254 تا 1259 ش) به دستور ناصرالدين شاه قسمتهاي شمالي كاخ گلستان شامل تالار موزه ( تالار سلام يا تاجگذاري) تالار برليان و تالار عاج ( سفره‌خانه) با زير زمين آن كه حوضخانه ناميده شد و ديگر ملحقات در دو طبقه تكميل و احداث گرديد.
در ضلع شمالغربي حوضخانه آب نمايي قرار داشت كه از قنات مهرگرد سرچشمه ميگرفت و يك شاخه آن به حوض محوطه و شاخه ديگر آن به حوض بزرگ وسط سالن منتهي مي‌گرديد. حوض در زمان پهلوي اول تخريب و آنجا را به عنوان يكي از سالنهاي موزه اختصاص دادند و مسي آب نما وبه لوله قطوري هدايت گرديد كه تا سال 1360 قبل از شروع كار مترو جريان داشت.
اين مكان كه محل استراحت درباريان بود، در زمان پهلوي دوم جهت مراسم جشن و سرور و اعياد مذهبي مورد بهره‌بردراي قرار گرفت.
معماري داخلي حوضخانه كه مربوط به قاجاريه مي‌باشد، تلفيقي از هنر اروپائي و ايراني مي‌باشد. در سال 1376 ه. ش حوضخانه به عنوان گالري نقاشي‌هاي اروپائي افتتاح گرديد و در آن برگزيده تابلوهاي اهدايي سران اروپايي به پادشاهان قاجار، از جمله آثار بديع نقاشان مشهوري چون سيمون ون گلدنر و آيوازفسكي براساس سير تاريخي و روابط سياسي و فرهنگي درمعرض ديد عموم قرار گرفته است. در سال 1377 ه. ش حوضي كوچك به سبك حوضهاي قديمي به بنا اضافه گرديده است. لازم به ذكر است كه اشيائي نظير ساعت، شمعدان و ... نيز داخل موزه قرار دارد، كه همه اهدايي مي‌باشند.
عمارت برليان
در سمت شرقي تالار عاج، چند تالار و اتاق زيبا و مجلل وجود دارد كه سطح كف آنها نسبت به كف تالار عاج و تالارهاي ديگر پايين‌تر است.
در زمان ناصرالدين شاه بعلت كهنگي و فرسودگ بناهاي قديمي ارگ، اغلب آنها را ويران مي‌كردند و به جايشان ساختمانهاي جديد مي‌ساختند.
در اين زمان عمارت بلور كه از بناهاي دوران فتحعليشاه شمرده مي‌شد را خراب كردند و در جايش عمارت امروزي را بنا نمودند. اين عمارت در زمان پهلوي براي برگزاري جلسات رسمي با سران دول خارجي و مراسم تشريفات مورد استفاده قرار ميگرفت. چون به سال 1318 ه. ق در زمان سلطنت مظفرالدين شاه در بنياد ساختمان تالار شكستي افتاده بود، در ساختمان آن تعميرات فراواني صورت گرفت و بر تزئينات و شكوهش افزودند كه اين موضوع از مضمون اشعار كتيبه سنگي بيضي شكلي كه در جبهه نماي تالار حك و نصب گرديده است به دست مي‌ايد.
يك نقاشي رنگ روغن زيبا از آثار يحيي خان صنيع‌الملك غفاري، به سال 1305 ه. ق تزئينات اين اطاق را قبل از بازسازي نشان ميدهد. اين بازسازي توسط مظفرالدين شاه انجام شد.
تالار عاج
بعد از تالار آئينه و در سمت غرب تالار برليان، تالار عاج قرار دارد. تاريخ احداث اين تالار و حوضخانه زير آن معلوم نيست، ولي محققاً قبل از تالار سلام و تالار آئينه ساخته شده و از جمله بناهاي دوره ناصري است. بعدها در زمان ناصرالدين شاه در نماي آن تغييراتي دادند كه به صورت امروزي درآمده است. در اين تالار در زمان ناصرالدين شاه، هداياي پادشاهان دول خارجي نگهداري مي‌شد و در زمان پهلوي محل پذيرايي و برپايي مهمانيهاي رسمي دربار بود. از اين رودر آرايش دروني آن تغييرات عمده‌اي داده شده است.
يك نقاشي آبرنگ كه توسط محمودخان ملك‌الشعرا كشيده شده و در كاخ گلستان موجود است، نماي خارجي اين بنا را قبل از بازسازي نشان ميدهد.
موزه مخصوص
اين عمارت كه در شمال كاخ گلستان و در طبقه زيرين تالار سلام قرار گرفته است، در حقيقت بخشي از زيرين ساختمان اولين موزه ايران است كه به دست تواناي محمد ابراهيم خان معمارباشي ساخته شد. در زمان ناصرالدين شاه و شاهان قاجار اين مكان انبار چيني آلات و نقره‌هايي بود كه از كشورهاي اروپايي به شاهان قاجار هديه مي‌شد.
در زمان پهلوي اين مكان به موزه مخصوص تبديل شد و كليه اقلام اهدايي خصوصي و شاخص پادشاهان اروپايي به شاهان قاجار به اين مكان انتقال داده شد.
از اشياء ويژه‌اي كه در موزه مخصوص نگاهداري مي‌شود مي‌توان از زره شاه اسماعيل صفوي، تير و كمان نادرشاه افشار، ساعد بند و مهر فتحعليشاه، تاج آقا محمد‌خان، دسته مهرهاي سلاطين قاجار، گوي غلطان عاج، تخم شترمرغ و غيره نام برد.
تالار ظروف
بناي اين ساختمان بر روي بقاياي عمارات قاجار و در شمال ساختمان سفره خانه ايجاد شده و برخي از هدايايي كه سلاطين اروپايي به شاهان قاجار اهدا كرده بودند، در 1344 از عمارت موزه (تالار سلام) به اين عمارت انتقال داده شد و در داخل ويترين‌هايي كه به اين منظور ساخته شده بود قرار گرفت.
اكثر ظروفي كه در داخل اين عمارت وجود دارد. بسيار زيبا و تماشايي هستند. از جمله جالبترين آنها مي‌توان سرويس چيني جنگهاي ناپلئون بناپارت، سرويس اهدايي نيكلاي اول، سرويس جواهر نشان اهدايي ملكه ويكتوريا و سرويس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشيت اهدايي الكساندر سوم و سرويس چيني اهدايي ويلهلم به وليعهد دولت ايران را نام برد.
تالار آئينه
تالار آئينه در غرب تالار سلام و چسبيده به آن و در بالاي سردر و ايوان سنگي جلو سرسراي كاخ قرار دارد و يكي از تالاهار مشهور كاخ گلستان است. پيش از ساختن اين تالار در محل آن كلاه فرنگي چهل ستون چوبي قرار داشت كه در سال 1269 قمري ضمن تغييراتي كه محمد‌تقي خان معمار باشي به اهتمام حاج علي خان حاجب‌الدوله در عمارات سلطنتي مي‌دادند، ساخته شده بود و پيش از آن تالار يا عمارتي به نام الماسيه در آن مكان وجود داشت. از اين تالار سه دهنه ارسي قوسي بزرگ از سمت جنوب رو به باغ و حوض بزرگ جنوبي ساختمان باز مي‌شود و با دو در و يك پنجره بزرگ هلالي به سرسراي ورودي كاخ مربوط مي‌شود. تالار آئينه همزمان با تالار سلام در حدود سال 1291 قمري ساخته شد و در مجموع جزو بناي موزه جديد كه در تالار سلام برپا شده بود محسوب مي‌شد. در آغاز انتقال اشياء و آثار موزه قديم به موزه جديد، اين تالار به نگاهداري از تخت طاووس و تاج كياني اختصاص داشت. تالار آيينه با آنكه چندان بزرگ نيست ولي به علت معروفيت و زيبائي آيينه كاريهاي سقف و ديوارهايش شهرت فراوان يافته است. طرح و معماري تالار سلام و آيينه و سرسراها و حوضخانههاي مربوط به آن با ميرزا يحيي خان معتمدالملك وزير بنايي بوده است. ساختمان تالار با آنكه در حدود سال 1294 قمري پايان يافته بود. ولي تزئينات و آيينه كاري‌ها و گچ‌بري‌‌هاي آن تا سال 1299 قمري ادامه يافت و اين موضوع از تاريخ قصيده‌اي كه در زير مقرنس آيينه‌كاري تالار به قلم نستعليق درشت به خط ميرزا ابوالفضل ساوجي نوشته شده است معلوم مي‌شود. ماده تاريخ ساختمان در اين بيت آمده است: خامه رضوان كرد از شاخه طوبي و نوشت در ديهيم شهان بينم در موزه شاه (1299)
شهرت عمده تالار آيينه به واسطه تابلو رنگ روغني معروفي است كه مرحوم ميرزا محمد‌خان كمال‌الملك غفاري به سال 1309 از آن تهيه كرده و اينك در تالار سلام نگاهداري مي‌شود.
تالار سلام
پس از اولين سفر ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1290 ه. ق و ديدن موزه‌ها و گالريهاي بزرگ كشورهاي غرب وي تصميم گرفت كه موزه‌اي شبيه به موزههاي اروپا در ارگ ايجاد نمايد. بدين منظور عمارت خروجي را تخريب و در عوض در سمت شمالغربي و در جوار تالار عاج، بناهاي كاخ گلستان جديد، يعني سرسرا و تالار آئينه گلستان و اتاق موزه را بنيان نهاد.
ساخت اتاق موزه در سال 1291 ه. ق آغاز و در سال 1294 ه. ق پايان يافت. ولي به دليل تزئينات زياد و چيدن اشياء كه با نظارت مستقيم شاه صورت ميگرفت بهره‌برداري از آن تا سال 1299 ه. ق به طول انجاميد.
اين تالار از همان آغاز به منظور تأسيس و تشكيل موزه بنا گرديد. ولي پس از انتقال تخت طاووس از موزههاي قديم و تالار آئينه به آن و نيز برگزاري سلامهاي خاص و رسمي در آن به تدريج نام تالار سلام را به خود گرفت.
در اين تالار نفيس‌ترين اشياء وآثار هنري اهدايي، به ويژه جواهرات سلطنتي نگهداري مي‌شد.
در سال 1345 به سبب برگزاري مراسم تاجگذاري محمد‌رضا پهلوي در اين تالار، موزه آرايي آن به طور كلي دگرگون شد و به شكل امروزي درآمد.
عمارت خوابگاه
عمارت خوابگاه جزء جديدترين ساختمانهايي است كه در كاخ گلستان ساخته شده، اين عمارت در سال 1339 شمسي به مناسبت سفر اليزابت دوم ملكه انگلستان به ايران احداث گرديد. اين ساختمان تا مدتي محل اقامت پادشاهان و رؤساي جمهور بود و به نام خوابگاه معروف شد. در حال حاضر قرار است اين ساختمان به كتابخانه سلطنتي دوره قاجار كه مجموعه‌اي است از نفيس‌ترين كتب خطي، اختصاص يابد. اين مجموعه كتبي بس گرانبها نظير مرقع گلشن، شاهنامه بايسنقري و هزار و يك شب مصور شده را در خود جاي داده است.
علاوه بر كتب خطي، مجموعه نفيس عكس‌هاي دوره قاجار كه تعدادي از آنها توسط شخص ناصرالدين شاه برداشته شده است در بنا مستقر مي‌باشد.
شمس‌العماره
اين بنا شاخص‌ترين بناي كاخ گلستان و ممتازترين ساختمان ضلع شرقي مجموعه است.
گويا ناصرالدين شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر ديدن تصاوير بناهاي فرنگستان، تمايل پيدا مي‌كند بنايي مرتفع، نظير آنها در پايتخت خود ايجاد نمايد تا از بالاي آن بتواند به همراه درباريان منظره شهر و دورنماي اطراف را تماشا كند.
ساخت عمارت در سال 1282 ه. ق آغاز و پس از دو سال پايان پذيرفت و آن را شمس‌العماره مي‌نامند طرح و نقشه آن ظاهراً از معيرالممالك و معمار آن استاد علي محمدكاشي بوده است.
شمس‌العماره يا بناي خورشيد از شاخص‌ترين و زيباترين بناهاي كاخ گلستان است. دليل شاخص بودن آن، ارتفاع، تزئينات و طراحي اين بناست.
ناصرالدين شاه با ديدن تصاويري از بناهاي چند طبقه در كشورهاي اروپايي تمايل پيدا كرد بنايي مرتفع در كاخ گلستان بسازد تا از بالاي آن بتواند منظره شهر و دورنماي اطراف آن را تماشا كند.
ساختمان دو برج هم شكل دارد، كاشيكاري و پنجره ساز‌ي‌هاي آن ايراني است و بهره‌اي هم از معماري غربي دارد.
عكس خانه
در طبقه زيرين عمارت بادگير، مكاني كه در آن اطاق تابستاني قرار داشت و بادگيرها و حوض مياني آن خنك مي‌شد، اكنون عكس خانه قرار دارد، عكس خانه مجموعه‌اي از عكس‌هاي دوره قاجار را همراه با وسايل عكاسي آن زمان به نمايش مي‌گذارد. محل عكس خانه بعد از مرمتهاي فراوان به صورت فعلي درآمده است. مجموعه عكس‌هاي كاخ گلستان دومين مجموعه بعد از مجموعه سلطنتي انگلستان است. ناصرالدين شاه خود به اين فن علاقه فراوان داشته وعكسهايي كه خود او برداشته به همراه عكس‌هايي كه دست خط او روي آن وجود دارد در عكس خانه به نمايش گذاشته شده است.
عمارت بادگير
عمارت بادگير در زمان فتحعلي شاه (1212 ـ 1250 هجري قمري، دومين پادشاه قاجار) و به سال 1228 هجري قمري ساخته شده است.
اين عمارت از دو گوشواره،دوبالاخانه، يك تالار و يك حوضخانه تشكيل شده است. عمارت بادگير به طور كامل توسط ناصرالدين شاه (1264 ـ 1313 هجري قمري ـ چهارمين پادشاه قاجار) و به دست حاج علي خان حاجب‌الدوله و حتي پس از آن مورد بازسازي قرار گرفته و به شكل امروزي تغيير يافته است. شاهد اين تغييرات دو تابلو آبرنگ، اثر محمود خان صبا ( ملك‌الشعراي دربار ناصرالدين شاه) در سالهاي 1278 و 1281 هجري قمري است كه تفاوتهاي عمارت رادر اين فاصله زماني نشان ميدهد.
در زير تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسيعي وجود دارد كه در چهارگوشه آن چهار بادگير بلند از كاشي معرق آبي و زرد و سياه با قبه‌هاي زرين قرار گرفته و هواي حوضخانه، تالار و اتاق‌ها به واسطه آنها كاملاً خنك مي‌شود.
شاهان قاجار معمولاً اگر تابستان را در تهران به سر مي‌بردند و به ييلاق نمي‌رفتند، از اين حوضخانه استفاده مي‌كردند. تاجگذاري مظفرالدين شاه (پنجمن شاه قاجار) كه مصادف با تابستان و گرماي شديد در تهران بود در تالار اصلي عمارت بادگير به روي تخت طاووس برگزار گرديد.
بنا به نوشته معيرالممالك در زمان ناصرالدين شاه در حوضخانه اين عمارت: «انواع طيور زيبا رها كرده بودند، در يك طرف عمارت مزبور نيز لانه و قفسهايي ساخته و پرندگان از هر قبيل در آن گرد آمده بودند و شاه گاه هنگام دانه دادن به پرندگان آمده به تماشا مي‌ايستاد و با همراهان سخن از صيد طيور و طرز به دام آوردن مي‌راند.»
عمارت بادگير گذشته از گوشواره‌هاي زيبا و بالاخانه‌ها و دهليزهاي متعدد، داراي تالار بزرگي است كه ارسي‌ها، ستون‌ها، ديوارها و سقف آن تماماً از نقاشي، گچبري، زرنگاري، آينه‌كاري و منبت‌كاري و سنگ مرمر پوشيده شده و از اين حيث يكي از تالارهاي پركار، زيبا و جالب قديم به شمار مي‌رود.
عمارت الماس
تالار الماس از جمله بناهاي قديمي كاخ گلستان است كه بنيادو اساس آن را به فتحعليشاه قاجار نسبت مي‌دهند.
اين بنا كه ويژگي‌هاي معماري و تزئيناتش متعلق به دوره فتحعليشاه مي‌باشد، به دليل آينه كاريهاي داخلش الماس نام گرفته است و شامل يك تالار بزرگ و اطاقهاي گوشواره و راهرو و بالاخانه مي‌باشد. در قسمت زيرين اين تالار نيز حوضخانه و زيرزميني وجود دارد كه در حال حاضر به محل چاي خانه سنتي مجموعه اختصاص يافته است.
در سه طرف تالار، بالاتر از رفها به سبك بناهاي آن دوره، سه ايوانچه با مقرنس‌هاي آينه كاري شده زيبا و طاقنماهاي باريك و كشيده ساخته شده و سمت شمالي تالار با ارسي‌هاي بزرگ پوشيده شد ه است.
در دوره ناصري تغييراتي در نما و تزئينات بنا بوجود آمده و ديوارهاي تالار را با انواع كاغذهاي ديواري پوشانيدند كه قسمتي از آنها هنوز باقي مانده است.
اين عمارت مانند بسياري از بناهاي مجموعه كاخ گلستان دچار آسيبهاي فراوان شده كه تعميرات اساسي آن از سال 1373 شروع و در سال 1375 پايان يافت.
كف تالار به وسيله كاشيهاي پراكنده موجود در مجموعه مفروش گرديد و ارسي‌ها كاملاً تعمير و بازسازي و راهرو و گوشواره‌هاي موجود در پشت تالار اصلي مرمت گرديدند. بدنه تالار با كاغذ ديواري‌هاي باقي مانده از دوره قاجار تزئين شد و كاغذ ديواري‌هاي قديمي موجود نيز به عنوان نمونه حفظ گرديدند.
به مناسبت آنكه اين بنا به وسيله فتحعليشاه احداث گرديده است، بخشي از آثار و اشياي مربوط به وي كه عموماً ظروف اهدايي مي‌باشند، در آن به نمايش گذاشته شده است.
كاخ ابيض
در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه، شاه سلطان عبدالحميد پادشاه عثماني، مقداري اثاثيه ارزشمند و گرانبها براي شاه ايران فرستاد.
چون در آن هنگام تقريباً همه كاخ‌ها و تالارهاي سلطنتي با تابلوها و اثاثيه متعدد آراسته شده از اين رو ناصرالدين شاه تصميم گرفت در گوشه جنوب غربي محوطه گلستان، كه سابقاً محل كلاه فرهنگي يا برج آغا‌محمد‌خاني بود، كاخ جديدي بنا نمايد و هداياي سلطان را در آن جاي دهد.
اين بنا به علت سفيدي رنگ نماي ساختمان ـ كه به شيوه بناهاي قرن 18 اروپا گچ بري و نماسازي شده بود ـ نيز به سبب آنكه پله‌ها و ازاره‌هاي سرسراي كاخ مرمر سفيد رگه دار بود كاخ ابيض ناميده شد.
كاخ ابيض از همان ساخت خود به محل كار صدر اعظم‌ها اختصاص يافت و جلسات هيئت دولت تا سال 1333 شمسي در اين كاخ و در تالار سلطان عبدالحميد تشكيل مي‌شد.
در سال 1344 به سبب تاجگذاري محمد‌رضا پهلوي در ضلع غربي و طبقه پايين ساختمان تغييراتي به وجود آمد و از سال 1347 به موزه مردم‌شناسي تبديل گرديد.
چادرخانه
چادرخانه كه داراي سردر و فضايي سرپوشيده است مابين عمارت بادگير و تالار الماس قرار دارد و محل نگهداري چادرهاي سلطنتي مورد استفاده در سفرهاي پادشاهان قاجار بوده است.
چادرخانه انبار چادرهاي سلطنتي در زمان قاجار بوده است. اكنون بين عمارت بادگير و تالار الماس قرار دارد. چادرهاي سلطنتي در اين اطاق نگاهداري مي‌شوند. ايل قاجار به زندگي در خارج از ساختمان و در زير چادر علاقه فراوان داشتند. در دوره سلطنت قاجار نيز مرتباً سفرهاي خارج از كاخ سلطنتي همراه با عده زيادي از خدمه صورت مي‌گرفته است و به اين دليل چادرهاي زيادي مورد لزوم بوده است.
از چادرخانه بعد از مرمتهاي فراوان براي برگزاري نمايشگاه‌‌ها و سخنراني‌هاي كوچك استفاده مي‌شود.
| این مطلب تاکنون 4810 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|