سفرهاي پي‌در پي مظفرالدين شاه قاجار و پدرش از جمله دلائل مؤثر در فروپاشي نظام اقتصادي كشور، فقر و فلاكت جامعه و يكي از عوامل اصلي در ناراضي شدن مردم ايران بود. اين نارضائي كه ريشه شكل‌گيري نهضت مشروطه بود، بحراني را در سالهاي آغازين قرن بيستم ميلادي به وجود آورد كه به سرعت توانست به عمر 130 ساله حيات سياسي سلسله قاجار خاتمه دهد.
در اين رابطه گزارشي را به نقل از فصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران (شماره 4) ـ برگزيده‌‌ايم كه تقديم خوانندگان گرامي مي‌داريم.
* * * *
مظفرالدين شاه، پسر دوم ناصرالدين شاه، در سال 1313 ه‍. ق يك ماه و هشت روز پس از كشته شدن پدرش از تبريز وارد تهران شد و در سن 45 سالگي به تخت سلطنت نشست. او كه مردي عليل و بيمار بود بلافاصله پس از رسيدن به سلطنت با وجود مشكلات اقتصادي كشور به بهانه مداواي بيماري خويش و استفاده از آبهاي معدني تصميم به سفر اروپا گرفت. 1 در مورد اينكه انگيزة وي براي چنين سفرهايي چه بود، مداواي بيماري يا سياحت و گردش، مورخان اظهار نظرهاي مختلفي كرده‌اند. علت اين سفرها هر چه باشد بدون ترديد بر پاره‌اي از ديدگاههاي وي در مورد جامعه و حكومت و نسبت اين دو بي‌تأثير نبوده است. صرف‌نظر از بيماري و يا هرگونه تمايلات شخصي ديگر به نظر مي‌رسد آشنايي مظفرالدين شاه با مظاهر مدنيت غربي و همچنين آشنايي هر چند ابتدايي او با نظامهاي مختلف حكومتي در اروپاي آن روز ذهنيت او را نسبت به پذيرش يك نظام سياسي مبتني برمشروطيت آماده ساخته بود. اين پادشاه در طول يازده سال زمامداري خود سه بار به اروپا سفر كرد. سفر اول در اواخر سال 1317 ه‍.. ق صورت گرفت و نزديك به هفت ماه به طول انجاميد. سفر دوم در سال 1320 ه‍. ق و مدت آن شش ماه و 22 روز بود، و بالاخره سفر سوم او در سال 1323 ه‍. ق بود و اين سفر نيز شش ماه طول كشيد.
متأسفانه اين سفرها در موقعيتي صورت گرفت كه كشور ايران در نامساعد‌‌ترين وضعيت اقتصادي قرار داشت و به علت خالي بودن خزانه، كارگزاران سياسي وقت مانند امين‌السلطان به منظور تأمين خواستة شاه دست به دامن بانك استقراضي روس شده بود. مقدمات سفر نخست شاه را امين‌ السلطان فراهم ساخت. او به منظور تأمين هزينة اين سفر از بانك مزبور مبلغ 5/22 ميليون منات طلا با بهرة 5% تقاضاي وام نمود. ضمانت پرداخت اين وام منوط به عوايد گمركي ايران به استثناي گمركات فارس و بنادر جنوب بود. 2 با واگذاري گمركات ايران عملاً شريان اقتصاد ايران تحت كنترل روس قرار گرفت و بزرگترين ضربه به صنايع داخلي وارد آمد. علاوه بر اين، پس از انعقاد قرارداد گمركي دست بلژيكي‌ها خصوصاً مسيو نوز، كه از عمال روس بود، در ايران باز‌تر شد. اين امر اعتراض بازرگانان ايراني را در پي داشت، و يكي از زمينه‌هاي انقلاب مشروطه را فراهم ساخت.
روز دوازدهم ذيحجة سال 1317 ه‍. ق شاه با همراهان خود كه عبارت بودند از امين‌السلطان ( صدراعظم)، حكيم‌الملك (وزير دربار)، موثق‌الدوله، اميربهادر جنگ، وكيل‌الدوله، ظهيرالدوله، ناصرالملك، دكتر ادكاك پزشك مخصوص شاه و تني چند از رجال و درباريان و چندين خدمتكار عازم سفر اروپا شد. 3 بيستم محرم 1318 ه‍. ق به جلفاي روسيه رسيد. سپس از شهرهاي نخجوان، ايروان، تفليس، ولاد قفقاز عبور كرد و از طريق آلمان به توصية پزشكان اروپايي عازم شهر ييلاقي كنتركسويل4 فرانسه شد. پس از مدت يك ماه استراحت و گردش و استفاده از آبهاي معدني جهت مداواي بيماري خويش، به اتفاق همراهان وارد پطرزبورگ شد. 5 پس از يك هفته اقامت در پايتخت روسيه در روز 25 ربيع‌الاول از طريق آلمان به فرانسه بازگشت و مورد استقبال «اميل لوپه» رئيس جمهور فرانسه قرار گرفت. شاه پس از شركت در ميهماني‌هاي رسمي، بازديد از چند اثر تاريخي مانند موزة لوور و برج ايفل، چندين بار به ديدن نمايشگاه صنعتي پاريس رفت و از غرفه‌هاي ممالك مختلف ديدن نمود.
روز پنج‌شنبه پنجم ربيع‌الثاني، در ششمين روز توقف در پاريس، هنگامي كه مظفرالدين شاه با امين‌‌السلطان و حكيم‌الملك و مهماندار فرانسوي در كالسكه نشسته بود و به مهماني در دلكالسه وزير امور خارجه فرانسه مي‌رفت ناگهان شخصي به سوي او تيراندازي كرد،‌ ولي آن شخص با تلاش مأمور فرانسوي و حكيم‌الملك وزير دربار دستگير شد. 6 روز چهارده ربيع‌الثاني شاه و همراهان فرانسه را ترك گفتند و رهسپار يكي از شهرهاي ييلاقي بلژيك به نام اُستاند 7شدند و مدتي را به استراحت و گردش در اين شهر گذراندند. گفتني است كه پس از آن قصد داشتند به انگلستان و ايتاليا و آلمان سفر كنند ولي به جهت فوت پسر ملكه ويكتوريا دربار آن كشور عزادار بود. بنابراين برنامة سفر شاه تغيير كرد و از استاند به بروكسل حركت نمود. وي در سفارت ايران در بروكسل منزل كرد و همراهانش در هتلهاي اطراف سفارت اقامت گزيدند. در آخرين روز اقامت در آن كشور وزير مختار سابق بلژيك در ايران «بارون درب» به ملاقات شاه آمد و مذكراتي در خصوص «صنايع قندسازي و بلورسازي» انجام داد و قرار شد ادامة مذاكرات در تهران انجام شود. روز اول جمادي‌الثاني شاه و همراهان رهسپار هلند شدند. به هنگام اقامت آنها در اين شهر سعدالدوله وزير مختار ايران در بلژيك يك كشتي براي حفاظت آبهاي جنوب خريداري نمود كه بعداً شاه اين كشتي را پرس‌پليس نام نهاد. 8 در هلند اين گروه مورد استقبال مقامات كشوري قرار گرفتند و سپس با قطار از طريق خاك آلمان عازم شهرهاي ييلاقي اتريش به نامهاي ماريم‌بادو و كارلسباد شدند و مدتي را در اين دو شهر به گردش و خوشگذراني پرداختند. بعد عازم وين شدند، و سپس از كشورهاي مجارستان، بلغارستان و عثماني ديدن كردند. در هر يك از كشورهاي مزبور مورد استقبال مقامات دولتي قرار گرفتند و پس از سير و سياحت در آن كشورها از طريق بادكوبه و نخجوان به ايران بازگشتند.
هنوز مدت زيادي نگذشته بود كه مظفرالدين شاه بار ديگر در عين ورشكستگي مالي كشور بيماري خود را بهانه كرد وسفر دوم خود را كه در حقيقت براي گردش و سياحت در اروپا بود آغاز كرد. اين بار نيز امين‌السلطان براي تأمين هزينه سفر شاه از بانك استقراضي روس مبلغ ده ميليون منات طلا وام گرفت و امتياز راه‌آهن جلفا به قزوين را نيز به روسيه واگذار كرد. 9
روز 27 ذيحجة سال 1319 ه‍. ق مظفرالدين شاه و همراهان: اتابك اعظم، حكيم‌الملك، موثق‌الدوله، اسحاق‌ميرزا، احتشام‌السلطنه و چند تن از رجال و درباريان و خدمتكاران راهي سفر شدند و از طريق بندر انزلي به بادكوبه و از آنجا به اتريش رسيدند. شاه براي اينكه مانند سفر گذشتة خود از آب و هواي كوهستاني شهر «كارلسباد» جهت مداواي خويش استفاده كند مدتي را در آن شهر سپري كرد و سپس روانه اتريش شد. به هنگام اقامت در آن كشور طي مذاكراتي با مقامات كشوري مبادرت به خريد مقداري وسايل توپ‌سازي از كارخانة شرنبل اتريش كرد. سپس به ايتاليا و آلمان رفت و در آن كشورها مورد استقبال مقامات دولتي قرار گرفت. پس از عبور از كشور بلژيك به توصيه پزشكان براي نوشيدن آب معدني عازم شهر كنتركسويل شد و مدتي را به استراحت و گردش گذراند. سپس اين گروه وارد انگلستان شدند و پس از يك هفته جهت بازگشت به ايران از طريق اتريش و روسيه به شهرهاي قفقاز، بادكوبه به آستارا و بندرانزلي وارد شدند.
مظفرالدين شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حركتهاي مخالفي بر ضد اتابك اعظم رو به رو شد. افلاس مالي كشور،‌عدم پرداخت حقوق كاركنان دولت، وام‌خواهي اتابك اعظم از بانك استقراضي جهت تأمين هزينه سفر شاه به اروپا، اعطاي امتيازات به بيگانگان از جمله امتياز نفت جنوب به ويليام ناكس دارسي (1319 ه‍. ق) و امتياز راه‌آهن جلفا به قزوين، ازدياد نفوذ روسيه در ايران، گراني ارزاق عمومي، سلطة اقتصاديِ بيگانگان بر بازرگانان ايران، تمام اين موارد باعث شد شاه اتابك اعظم را از مسندِ قدرت بركنار سازد و به جاي او عين‌الدوله را به صدارت منصوب نمايد.
مظفر‌الدين شاه بدون توجه به وضعيت سياسي آشفته و اوضاع نابسامان اقتصادي مملكت به بهانة ‌معالجه خويش و از سويي، نگراني از جنبش مشروطه‌خواهي، براي دور بودن از كشور ترجيح داد بار ديگر به اروپا سفر كند. در سال 1323 ه‍. ق شاه به اتفاق عين‌الدوله(صدراعظم)، موثق‌الدوله، نصرت‌السلطنه، مهندس الممالك، اميربهادر جنگ و تني چند از رجال و درباريان عازم سفر اروپا شد و از طريق گرگان و مرز ايران و روسيه وارد كشور لهستان شد و از آنجا به آلمان، اتريش و بلژيك رهسپار گرديد. مانند گذشته براي مداواي بيماري خود كه شدت يافته بود به شهر ييلاقي كنتركسويل فرانسه وارد شد. مدتي را به استراحت در آن شهر گذراند، سپس از طريق خاك روسيه ـ بادكوبه به ايران بازگشت.
سفرهاي پرهزينه مظفرالدين شاه قاجار مانند سفرهاي پدرش به اروپا در شرائط فقر و آشفتگي اقتصادي و سياسي مردم ايران صورت گرفت و تا سر حد امكان به نارضائي در جامعه دامن زد.
ناصرالدين شاه، چهارمين پادشاه سلسله قاجار نزديك نيم قرن، ‌از تاريخ 14 شوال 1264 ه‍. ق تا 17 ذي‌القعده 1313ه‍. ق در ايران سلطنت كرد. وي علاقه بسياري به خوشگذراني و عيش و نوش داشت،‌به طوري كه چندين سفر كوتاه و بلند در داخل كشور و نيز سه سفر به اروپا كرد. در سفر اول در سال 1290 ه‍. ق كه مدت پنج ماه و نه روز طول كشيد از شهرها و كشورهاي قفقاز، تفليس، روسيه، آلمان، انگلستان، پاريس، ايتاليا، اتريش، استانبول (عثماني) ديدن كرد. 10 در سفر دوم به سال 1295 ه‍. ق كه چهار ماه و چند روز به طول انجاميد از شهرهاي قفقاز، ‌ايروان، تفليس و كشورهاي روسيه، لهستان، اتريش، آلمان، فرانسه ديدار نمود، سفر سوم و آخرين سفرش به اروپا در سال 1306ه‍. ق به مدت شش ماه و دوازده روز طول كشيد و او از شهرها و كشورهاي ايروان، تفليس، مسكو، آلمان، بلژيك، فرانسه، انگلستان، پاريس، اتريش ديدار كرد.
ناصرالدين شاه در تمام اين سفرها به تفريح و خوشگذراني، بازديد مراكز ديدني و سيرك، باغ‌وحش، شركت در مجالس رقص و موسيقي و لهو و لعب، تماس با مقامات بلندپايه كشورهاي ميزبان، تماس با رهبران گروههاي يهودي و امضاي پيمانهاي واگذاري امتيازات اقتصادي سرگرم بود.
سفرهاي شاه به اروپا در موقعيتي صورت مي‌گرفت كه ايران تحت نفوذ مستقيم دولتهاي روس و انگليس بود زيرا چندين سال قبل، از طرف دولت روسيه معاهده گلستان و تركمانچاي و از سوي دولت انگليس معاهده پاريس بر ايران تحميل شده بود و بيگانگان با اطلاع كامل از اوضاع مالي و داخلي كشور در مقابل پرداخت وجوه بسيار اندكي براي هزينه سفر شاه به اروپا، موفق به اخذ امتيازات فراواني مي‌شدند و شاه در برابر هر امتيازي كه به دولت انگليس مي‌داد براي رضايت دولت رقيب آن كشور، يعني روسيه، امتيازي نيز به اين دولت مي‌داد.
در دادن امتياز به بيگانگان هيچ گاه رعايت منافع ايران و مقتضيات مملكت نمي‌شد. سفر اوليه شاه به اروپا كه به مذاقش بسيار خوش آمده بود باعث شد تا دائماً وي به فكر تكرار ديدارهايش از فرنگ به بهانه اخذ تمدن و يا احياناً معالجه بيفتد.
ناصرالدين شاه در جريان يكي از سفرهاي خود به اروپا در يكي از ميهماني‌ها كه در شهر برايتون انگليس برگزار شده بود با يكي از دوستان لرد ساليسبوري نخست‌وزير انگليس به نام تالبوت آشنا شد. جرالد تالبوت، با كمك امين‌السلطان، موافقت شاه رادر خصوص كسب امتياز توتون و تنباكو و صدور دخانيات ايران جلب نمود. اين قرارداد كه هنگام سفر سوم شاه به اروپا بسته شد با موج عظيم مخالفت اقشار مختلف مردم و روحانيان رو به رو گرديد و خوشبختانه با هوشياري مردم و رهبري روحانيون پس از مدتي لغو شد. اين مسئله در تاريخ سياسي ايران نقطه عطفي است و نهضتها و جنبشهاي مشروطه‌خواهي از همين‌جا آغاز مي‌شود.
سفرهاي شاه به اروپا مخارج زيادي در برداشت. (فهرست مخارج سه سفر شاه به اروپا در مركز اسناد مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر موجود مي‌باشد. 11) وي پس از بازگشت از سومين يا آخرين سفر خود امتيازات بي‌شماري به اتباع خارجي داد. لردكرزن مي‌نويسد: «بعد از مراجعت شاه از سفر سوم فرنگستان نمايندگان سرمايه‌داران اروپايي براي گرفتن امتيازات مانند مور و ملخ به تهران هجوم آوردند.»
بارون ژوليوس رويتر پس از لغو امتياز رويتر همچنان دعاوي خود را دنبال نمود به طوري كه پسر خود به نام جرج رويتر را براي پيگيري دعاوي خود به ايران فرستاد و با پافشاري بسيار موفق به كسب امتياز جديدي شد كه همان امتياز تأسيس بانك شاهنشاهي در ايران به مدت شصت سال بود. ناصرالدين شاه در اينجا با مخالفت شديد دولت روس مواجه شد و مجبور گرديد براي رضايت آن دولت امتياز بانك استقراضي ـ رهني را به روس بدهد. شاه از آن پس امتيازات بي‌شماري به دولتهاي بيگانه داد.
به نقل از منابع مختلف، هدف اطرافيان شاه از ترتيب‌دادن سفرهاي خارجي، آشنا ساختن شاه با تحولات اروپا و از سوي ديگر متقاعد كردن وي‌ به اقتباس بي‌چون و چراي تمدن غربي بود و اينان درهاي كشور را به روي مؤسسات و شركتهاي اروپايي گشودند و بدينوسيله انقعاد قراردادها و اعطاي امتيازاتي را باعث شدند، كه بسياري از آنها به زيان كشور بود.

پانوشت‌ها:
1ـ علي‌اصغر شميم، ايران در دورة سلطنت قاجاريه. ص 245.
2ـ ابراهيم تيموري، عصر بي‌خبري،‌تهران، اقبال 1363، صص 379 ـ 381.
3ـ كوريلن. بدايع و نخستين سفر مظفرالدين شاه به اروپا. تهران، انتشارات وحيد، 1350، صص 1ـ 3.
4ـ Contrexeville در ناحيه كوهستاين موسوم به وژ در فرانسه قرار دارد و مركز آبهاي معدني كليسم‌دار است.
5ـ مهدي كاشاني، سفرنامة مظفرالدين شاه به فرنگ. تهران، كتاب زوار،‌1361، صص 80ـ 89.
6ـ پيشين، صص 139ـ 141.
7ـ اُستاند شهري واقع در كنار دريا، تفرج‌گاه اروپاييان. (پيشين، ص 167)
8ـ نهضت مشروطه ايران بر پايه اسناد وزارت خارجه. ص 40.
9ـ نهضت مشروطه ايران بر پايه اسناد وزارت خارجه. ص 56.
10ـ ناصرالدين شاه قاجار، سفرنامه ناصرالدين شاه به فرنگ، تهران، انتشارات مشعل، 1362، مقدمه.
11ـ كتابچة جمع و خرج سفر به فرنگ، مركز اسناد مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايرا»، 744ـ 102625 ق.

ريشه‌يابي پيروزي «حزب‌الله» در لبنان

خاطره‌اي از اولين سازمان جاسوسي شوروي

پاي صحبت «سوليوان»
چرا سفير آمريكا در ايران شدم؟

«فرنگ» سران قاجار
و فلاكت جامعه ايراني

«هويدا» كمونيست، فراماسونر، بهائي و ...!

وزارت خارجه چگونه در ايران شكل گرفت؟

سند بدون شرح
رضا شاه: آي زِكي!‌