| سابقه تاریخی کاروانسراها | حسن طلایی
از جمله يادگارهاي پر ارزش معماري ايران كاروانسراهاست كه از روزگار كهن به دلايل گوناگون و ارتباطي چون جريان اقتصادي، نظامي جغرافيايي و مذهبي بنياد گرديده و در ادوار مختلف به تدريج توسعه و گسترش يافته است. عملكرد هاي گوناگون كه كاروانسراها در گذشته داشته اند باعث شده که نام‌هائي ما نند كاربات، رباط، ساباط، خان، اين Inn و...به فرهنگ لغات راه یابند كه در اصل داراي وظايف مشابهي مانند كاروانسرا ها بوده ولي از نظر خصوصيات و معماري هر يك داراي ويژگي هاي متفاوت بوده اند. با توجه به كار برد توسعه و گسترش كاروانسراها در ايران مي‌توان علل پيرايش كاروانسرا ها را نياز اساسي و حمايت كاروانيان دانست. بنابراين بناهاي مشابهي كه با نام‌هاي مختلف احداث گرديده به احتمال زياد با همين هدف بوده است . كلمه كاروانسرا مشتق از كاروان به معنی گروه مسافران (قافله) كه دسته جمعي مسافرت مي كنند و سرا به معني خانه و مكان است. هر دو كلمه كاروان و سرا مشتق از زبان پهلوي ساساني است . چنانکه در فرهنگ لغات و ساير منابع ادبي نام‌هاي كاروان خانه، كاروان گاه، كاروانگه در مورد بعضي كاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است . بنابراين مي‌توان احداث كاروانسراها و بناهاي مشابه را به هر دليلي كه در مسير جادها ساخته شده اند محلي براي استراحت و حمايت كاروانيان دانست . برطبق تاريخي بنياد كاروانسراها در ايران از زمان هخامنشي آغاز مي‌شود : هردوت مورخ يوناني در كتاب پنجم خود از ساختمان‌هايي یاد مي كند كه توسط هخامنشيان بين شوش و سارد ساخته شده بود. وی از 111 بناي شبيه كاروانسرا (چاپارخانه) نام مي برد كه در فاصله حدود 2500 كیلومتر بين پايتخت هخامنشي و سارد بنا گرديده بود و كاروانيان اين فاصله را در طي سه ماه طي مي كردند .ازدياد توقفگاه ها يا كاروانسراها در گذشته براي تسهیل راههاي ارتباطي و جريان اقتصادي كشور كه مورد توجه و علاقه حكومت بوده مي باشد. مطالعه راههاي ارتباطي و جاده هاي بازرگاني و نظامي و نتايج تحقيقات و كاوشهاي باستان شناسي معلوم مي دارد كه از گذشته دور نياز وافري به ايستگاه هاي بين راه و امنيت و رفاه كاروانيان احساس مي شده است.
گرچه ساختمان يا بناي ساخته شده اي از اين گونه كاروانيان از عهد هخامنشي بجاي نمانده، ولي كاوشهاي علمي در آينده اينگونه مراكز و ايستگاه هاي ارتباطي را شناخته و نحوه معماري آن را روشن خواهد ساخت. در دوره طولاني سلسله اشكانيان و با توجه به حوزه نفوذ و اقتدارشان يعني از دادگاه آنان در شرق (استپ آسياي مركزي) تا غربی ترین منطقه تحت نفوذ آنان در بين النهرين ايستگاه هاي ارتباطي و كاروانسرا هائي وجود داشته است . هنر و معماري عهد اشكانيان كاملا شناسائي و تحقيق نگرديده و بخصوص ويژگي هاي معماري و تزئينات معماري آن ناشناخته مانده و بنابراين نمي توان در حال حاضر از نحوه معماري يا توسعه كاروانسراي عهد پارتي نظريه اي را ارئه داد . ولي با مقايسه قلاع و شهرهاي اشكاني كه اخيرا در دشت گرگان شناخته شده مي‌توان گفت احتمالا كاروانسراهاي آن زمان از خشت و آجر بوده و به صورت مربع و مستطيل بنا گرديده و بر طبق شيوه معماري آن زمان داراي ايواني بوده كه محور اصلي بنا است و از پشت ايوان قضاي باز حياطي شكل وجود داشته و اطاقها واطراق گاه در اطراف حياط ساخته مي شده است . در دوره ساساني اهميت زيادي به ايجاد راهها و همچنين امنيت جاده ها داده شده، از جمله اين كاروانسراها مي توان كاروانسراي دروازه گچ، كنار سياه در استان فارس، ديرگچين و رباط انوشيرواني در امتداد جاده ابريشم را نام برد. در دوره اسلامي تحولات چشمگيري در احداث كاروانسراها بوجود آمد و به دلیل نیاز تحولات اقتصادي، مذهبي و نظامي احداث اينگونه بناها وارد مرحله جديدي شد و شكل تازه اي بخود گرفت . متاسفانه اطلاعات ما درباره كاروانسرا هاي اوايل اسلام چندان زياد نيست چون كاروانسرا هائي از اين زمان بجاي نمانده تا بتوان خصوصيات معماري آنها را توصيف كرد . منابع تاريخ و سفر نامه‌ها آگاهي مختصري در مورد كاروانسراهاي اوايل اسلام به دست مي دهد . از جمله در سفر نامه ناصر خسرو مي خوانيم: به هنگام اقامت او در اصفهان در يك كوي شهر 200 صرافي و 50 كاروانسرا بوده است. ابن‌حوقل درباره نيشابور مي نويسد: در اين شهر كاروانسرا هاي زيادي وجود دارد كه در آن همه گونه مال‌التجاره يافت مي شود. اهميت كاروانسرا ها در آن زمان بسيار زياد بوده تا جائيكه ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائين به طبس مي نويسد: «ما به رباط زبيده رسيديم كه داراي آب انبار بود. بدون اين كاروانسرا و آب هيچكدام قادر به گذشتن از بيابان نبوديم». به اين ترتيب با مطالعه سفر نامه ها اهميت فراواني كه كاروانسراها بويژه كاروانسراهاي بياباني در گذشته داشته‌اند به خوبي روشن مي شود .
در دوره سامانيان، آل بويه، آل زياد و غزنويان احداث بناهاي عام المنفعه منجمله كاروانسراها رونق زيادي گرفت. از يادگارهاي آن زمان رباط چاهه يا ماهي است كه ويرانه هايش در كنار جاده خراسان هنوز به چشم مي خورد. اين كاروانسرا به احتمال زياد به ياد بود شاعر بزرگ ايران فردوسي، توسط دخترش براي كاروان و كاروانيان احداث گرديده است. در زمان سلجوقيان به ويژه در دوره ملكشاه ، آلب ارسلان، سلطان سنجر ، و صدارت خواجه نظام الملك احداث بناهاي مذهبي و غير مذهبي توسعه فراوان يافت . ايجاد راههاي جديد و همچنين تامين امنيت جاده ها باعث رونق تجارت و اقتصاد شد و در نتيجه در مسيرجاده هاي كارواني براي آسايش كاروانيان كاروانسراهاي متعددي احداث گرديد. شيوه و سبك معماري بناهاي مذهبي اين دوره مانند مساجد و مدارس الگوي جالبي براي بنياد ديگر بناهاي سلجوقيان شد و رباط ها و كاروانسراهاي اين دوره عموما همانند مساجد با پلان 4 ايواني احداث گرديد. رباط يا كاروانسراي شرف يكي از زيباترين يادگارهاي آن دوره است كه پس از يك هزار سال از زمان بنياد آن در بياباني تقريبا خشك، محل آسايش و استراحتگاه موقتي براي مسافران است. با حملات مغول مدتي فعاليت ساختماني در كليه شهر ها متوقف گرديد ولي با تاسيس سلسله ايلخانيان به تدريج احداث بناهاي مذهبي و غير مذهبي رونق گرفت . در اين زمان براي توسعه تجارت و اقتصاد، به راه و راهداري توجه زيادي مبذول گرديد. در زمان ايلخانيان فعاليت معماري، توسعه راهها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشيدالدين فضل الله در ايجاد كاروانسراها در مسير راهها و شهر ها بوده است.
ماركوپولو به هنگام مسافرت يزد – كرمان مي نويسد: «يزد شهر بزرگي است … ساكنين آن مسلمانند و در صورتي‌كه بخواهند از شهر خارج شوند بايد هشت روز تمام از صحرائي بگذرند كه در آن سه محل براي اطراق مسافران بوده است.»
عصر طلايي و شكوفائي احداث كاروانسراهاي زيبا از زمان صفوي آغاز مي شود . رونق تجارت داخلي و خارجي و اهميت دادن به راهها و شهرهاي زيارتي باعث گرديد كه بنياد كاروانسرا ها و معماري و تزئينات معماري تحولات جديدي را آغاز نمايد . حكمرانان صفوي در پايتخت و واليان در شهرستان ها كوشش فراواني در ايجاد و توسعه اين بناي عام المنفعه انجام دادند و ايجاد جاده هاي بزرگ و دريايي منجر به صدور كالاهاي تجارتي ايران به كشور هاي اروپائي در غرب و چين و هندوستان در شرق گرديد. در مسير جاده هاي زميني، كاروانسراهاي زيادي احداث شد. اين جاده‌ها با سنگ مفروش و در بعضي نقاط با پله هاي زيبا ساخته شد. آثار اين جاده ها در نقاط شمالي كشور و راهنماي كويري هنوز بچشم مي خورد. انتساب احداث 999 كاروانسرا به شاه عباس گر چه به نظر اغراق آميز مي نمايد ولي از طرفي اهميت بنياد كارونسرا ها را در آن دوره باز گو مي كند .
معماري كاروانسراها
از بررسي كارواسراهاي سراسر ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران، مانند ساير بناها، تابع شيوه، سنت و سبك رايج زمان بوده است. به اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان بوده و معماري خاصي نداشته است . ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوه معماري، محل و منطقه ، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است. شيوه ساختمان و معماري كاروانسراها از روزگار كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولا سبك بناي آنها همان ايجاد باره بند ها و اطاقهايي است كه پيرامون حياط محصور، ساخته مي‌شده است. ولي در طرح و خصوصيات هر كدام ويژگي هائي به چشم مي خورد. چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ برگرفته از طرحهاي جالب معماري است كه در گوشه و گاهي در ميان اضلاع ديواره هاي آن برجهاني قرار گرفته به طوريكه دروازه ميان دو برج يا شبه ستون جاي دارد و داراي سر دري است كه گاهي بر فراز آن ساختمان دو طبقه اي ساخته اند . در كاروانسراها اطاق هاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته مي‌شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودي اصطبل ها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان ورودي حياط باز مي شده است. در دوره صفوي طرح معماري كاروانسراها متنوع گرديد و علاوه بر كاروانسراهاي چهار ايواني نوع كوهستاني، مدور هشت ضلعي و كويري بر طبق موقعيت جغرافيائي و مكاني احداث گرديد. در دوره هاي زنديه، افشاريه و قاجاريه احداث كاروانسراها به شيوه گذشته ادامه پيدا كرد. از نظر طرح و نقشه كاروانسراها به شيوه گذشته ادامه پيدا كرد . از نظر طرح و نقشه كاروانسراهاي دوره ياد شده عموما از نوع چهار ايواني بوده و از لحاظ مصالح ساختماني نيز بر خلاف دوره متقدم كه از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است. همچنين بسياري از كاروانسراهاي دوره صفوي در عهد قاجاريه نیز در مكان هاي دور افتاده مأوي و مسكن موقتي براي كاروانيان بوده ولي امروزه مهمانخانه و هتل جاي كاروانسراها را گرفته است . آثاري كه از كاروانسراهاي كهن بدست آمده نشان مي دهد كه اطاق هائي براي نگهبانان، كاروانسرادار يا مامورين ساخته مي‌شده است. ولي كاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودي داخل كاروانسرا نيز معمولا اطاق هائي براي پاسداران و كاروانسرادار ساخته مي شده است. معمولا هر كاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است كه گاهي در وسط كاروانسرا و زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است. آب انبارها از نظر معماري به اشكال مختلف ساخته ميشدند. بعضي داراي شكل مستطيل باسقف ساده و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا ساخته مي شدند. مثلا آب انبارهاي كاروانسرا هاي خليج فارس همه بيرون از بنا قرار دارند . درحاليكه در مناطق مركزي عموما در داخل كاروانسراها براي رفع نيازمنديها مسافرين ، حتي نانوائي ، قصابي، آسياب، نماز گاه و يك سري دكان جهت خريد فروش كالاهاي كارواني وجود داشت. براي مثال مي توان از كاروانسراي دير گلچين در جنوب تهران در حاشيه كوير-وكاروانسرايمهيار واقع در جاده اصفهان شيراز نام برد.
كاروانسراهاي حاشيه كوير نواحي مركزي ايران داراي بادگير است كه فصل تابستان هواي خنك را به اطاقهاي كاروانسرا مي رساند. بادگيرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودي روي ايوانها ساخته مي شده اند ، مانند رباط زين الدين در جاده يزد – كرمان و كاروانسراي جوكار در نزديكي طبس. در بسياري از كاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مكاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است. محل بخاري هاي ديواري يا در اطاق ها ساخته مي شده يا در محل هاي سر پوشيده. بيرون اطاق ها و همچنين بخاري هاي مرتفعي در اصطبل ها براي گرم شدن حيوانات ايجاد مي شده است كه جاي آن اغلب در پشت ديوار اطاق هاي مسكوني مسافرين بوده است . در كاروانسراهاي نوع كوهستاني اهميت بخاري به حدي بوده كه محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب كرده‌اند . آبريز گاهها معمولا در گوشه حياط كاروانسرا و در زير يا داخل برجها ساخته مي شده است . مصالح ساختماني اصلي بناي كاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار مي گرفته . در بعضي موارد سنگ ها كاملا استادانه تراش داده مي شده و در برخي اوقات از قطعات كوچك سنگهاي نتراشيده استفاده مي كردند . در بعضي نقاط نيز از تلفيق سنگ و آجر پي بنا را مي ساخته اند. نماي خارجي و داخلي عموما از آجر بوده است. در برخي از كاروانسرا ها از خشت و يا بلوك هاي خشتي استفاده مي شده است. سقف اغلب كاروانسراهاي ايران نوك تيز و شيب دار است. بام ها اكثرا مسطح و باشيب كم ساخته شده اند و در قسمت هائي كه اطاق هاي بزرگ دارند سقف ها شكل قوسي دارند . آب باران به وسيله ناودانهائي كه در روي ديوار خارجي كاروانسرا ساخته ميشد به بيرون از كاروانسرا هدايت مي‌گرديد ولي دربعضياز كارونسراها نيز ناودانهائي كه در ديوار هاي حياط داخلي كار گذشته شده مشاهده شده است . تمامي درها و پنجره ها و تو رفتگي ديوارهاي حياط و اطاقهاو ايوانها در زمان صفويه با سقف هلالي ساخته شده اند. بسياري از كاروانسراها همانند بناهاي مذهبي همدوره خود داراي تزئينات معماري مانند: آجر كاري، كاشيكاري، گچ بري و سنگ كاري مي باشد. تزئينات عموما در نماي خارجي كاروانسراها در قسمت دروازه ورودي ، طاقنما ها و ايوانها به كار مي رفته است. از كاروانسرا هائي‌كه داراي تزئينات جالب توجهي مي باشند . مي توان رباط شرف، رباط چاهه ، مهيار ، رباط پسنج و كاروانسراي گذر را نام برد. از نظر معماري كاروانسراهاي ايران متنوع بوده معماران ايران از طرح ها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده كرده‌اند . تنوع طرح و نقشه هاي كاروانسرا هاي ايران ايجاب مي‌کند كه اين كاروانسراها به‌گروه هاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگي هاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد. آرتور پوپ معتقد است كه: «احداث و ايجاد كاروانسراها در ايران پيروزي بزرگ معماري ايران است و در هيچ جاي دنيا كاربرد و ويژگي هاي خاص معماري آن را نمي توان ديد». مطالعاتي كه توسط ماكسيم سيرو درباره طبقه بندي كاروانسراهاي ايران در دوره صفوي و بعد از آن انجام گرديده و تقسيم اين بناها به دو گروه كاروانسراهاي كوهستاني و كاروانسراهاي حياط دار دشت كافي براي شناخت همه كاروانسراهاي ايران نيست. از آنجايي كه احداث كاروانسراهاي ايران به اشکال گوناگون گسترش يافته شايسته است تمامي دلايل آن از شرايط آب و هوائي تا شيوه معماري منطقه‌اي مورد بررسي قرار گيرد. كاروانسراهاي ايران را مي توان به گروهاي ذيل تقسيم بندي نمود:
الف) كاروانسراهاي كاملا پوشيده منطقه كوهستاني .
ب) كاروانسراهاي كرانه هاي پست خليج فارس .
ج) كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي ايران .
گروه ج از نظر پلان به انواع مختلف تقسيم بندي مي شوند:
از نظر معماري با اينكه طي قرنها پيشرفت هائي از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علي رغم شباهت زيادي كه بين بنا هاي هر گروه ديده مي شود. ولي در جزئيات هر يك ويژگي هائي به چشم ميخورد كه از نظر تنوع حيرت آور است. مهمترين، بهترين و زيباترين كاروانسرا هاي ايران درگروه كاروانسراهاي حياط دار مركزي ايران قرار مي گيرند. اين گروه از كارونسرا ها از نظر معماري به انواع ذيل تقسيم بندي مي شوند:
1- كاروانسراهاي مدور
تعداد كمي از كاروانسراهاي ايران با نقشه مدور بنياد گرديده است . اين نوع كاروانسراها بسيار جالب توجه و از نظر معماري حائز اهميت فراوان است گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از آن شناخته شده ولي همين دو نمونه نشان دهنده سليقه و ذوق و ابتكار و هنر نمائي فوق العاده معماران آن است. نمونه هاي ياد شده يكي رباط زين‌الدين در جاده يزد – كرمان و ديگري كاروانسراي زيده بين كاشان و نطنز است. تاريخ هر دو بنا به زمان صفويه مربوط مي شود .
2- كاروانسراهاي چند ضلعي حياط دار
اين گروه از كاروانسراها به شكل چند ضلعي (اغلب 8 ضلعي ) ومانند كاروانسراهاي مدور بسيار زيبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره اي است كه در معماري كاروانسراها پيشرفت قابل ملاحظه اي بوجود آمده است. از نظر تعداد كاروانسراهاي چند ضلعي نيز همانند كاروانسراهاي مدور اندك و فقط نمونه هاي كمي از آنها در سراسر ايران باقيمانده است .
زيباترين نمونه كاروانسراهاي اين گروه سه كاروانسراي آبادخان، خوره، چهار آباد و ده بيد بين جاده اصفهان و شيراز است كه به فرم 8 ضلعي در دوره صفوي ساخته شده نشان دهنده شيوه معماري اصفهاني است . بعلت شباهت فوق العاده كاروانسراهاي ياد شده مي‌توان گفت كه معمار هر سه بنا شخص واحدي مي باشد، به احتمال زياد ايجاد اين نوع كاروانسرا ها بيشتر جنبه نظامي و دفاعي داشته تا مذهبي و اقتصادي، به اين دليل كه دفاع از يك بناي 8 ضلعي يا چند ضلعي به مراتب آسانتر از يك بناي مربع يا مستطيل شكل مي باشد. كاروانسرا هاي چند ضلعي از داخل و خارج قرینه ولي كاروانسراهاي مدور از خارج دايره اي شكل ولي در داخل چند ضلعي است .
3- كاروانسراي دو ايواني
همانند مدارس و مساجد و ساير بناهاي مذهبي ايران تعدادي از كاروانسراهاي ايران شكل دو ايواني به فرم مربع يا مستطيل ساخته شده اند. عموما ايوان‌هاي اين كاروانسراها يكي در مدخل ورودي ديگر رو بروي آن قرار دارد. از نمونه هاي باقيمانده اين كاروانسراها مي توان از كاروانسراهاي چاه خوشاب و دو كوهك نام برد .
4- كاروانسرها با تالار ستوندار
تعدادي از كاروانسراهاي ايران با تالار ستوندار بنا گرديده اند و از تالارها عموما به‌عنوان اصطبل استفاده شده است . نمونه اين نوع كاروانسراها عبارت است از كاروانسراهاي عسگرآباد بين جاده تهران‌قم و كاروانسراي خاتون آباد در 25 كيلومتري تهران در جاده گرمسار.
5- كاروانسراهاي چهار ايواني
احداث بناي چهار ايواني با حياط باز مركزي سابقه طولاني در معماري ايران داشته و نمونه اين نقشه را مي توان در كاخ اشكاني آشور ملاحظه كرد. در ادوار اسلامي از پلان 4 ايواني براي بنياد بناهاي مذهبي و غير مذهبي مانند مدارس، مقابر، مساجد و كاروانسراها استفاده گرديد و تقريبا اين پلان نقشه ثابتي براي احداث اينگونه بناها شد . بخصوص از دوره سلجوقي به بعد كاروانسراهاي زيادي با پلان 4 ايواني احداث گرديد كه آثار آن در تمامي ايران پراكنده است . گرچه گروه كاروانسراهاي 4 ايواني كه به شكل مربع يا مستطيل بنا گرديده از نظر پلان با هم شباهت دارند. ولي در جزئيات مانند شكل داخل و خارج، دروازه ورودي، برجها و ترتيب قرار گرفتن اصطبل ها هر يك داراي ويژگي هائي متفاوت هستند.
6- كاروانسراها با پلان متفرقه
اين گروه ، كاروانسراهائي هستند كه نقشه و معماري آنها با آنچه كه در گروههاي 1 تا 5 اجمالا بررسي شد شباهتي ندارند. دلايل مختلف چون سليقه ذوق معمار، نفوذ معماري خارجي، شرائط وموقعيت جغرافيائي، در احداث اينگونه كاروانسراها نقش داشته است. همانطور كه گفته شد تنوع در معماري كاروانسراهاي ايران اعجاز انگيز و بيسابقه بوده و نمي توان در اين مختصر از تمامي ويژگي هاي آن بحث كرد. و نيز خصوصيات گوناگوني در بسياري از كاروانسراها بچشم مي خورد كه در خور بررسي و تحقيق جامع است. براي مثال مي توان از كاروانسراهاي درون شهري يا كاروانسراهائي كه داراي دو در ورودي هستند و يا كاروانسراي حاشيه كوير و همچنين توقفگاه هاي بين راه كه هر يك از شيوه معماري خاصي برخوردار هستند نام برد . مثلا در مسير جاده ها تعداد زيادي توقفگاه وجود دارد كه براي توقف مسافرين ساخته شده است . توقفگاه هاي مزبور داراي عملكرد هاي مختلفي هستند كه براي نمونه مي توان پاسگاه هاي حفاظت راه ها محل توقف مامورين پست، چاپارها، پناهگاه مسافرين به هنگام بلاياي طبيعي مانند سيل، بهمن، برف، كولاك شديد و طوفان را ذكر كرد. بسياري از اين توقف گاهها حتي ظرفيت پذيرش يك كاروان كوچك را هم ندارند و فقط براي بيتوته يكي دو مسافر يا اتراق چند ساعته يك گروه بسيار معدود مي‌توانند قابل استفاده باشند. معماري اينگونه توقف گاهها يكسان نيست و بر حسب ضرورت و موردي كه پيش مي آيد به آن تغيير شكل داده مي شده است . در نواحي كويري اينگونه توقفگاهها فقط شامل اصطبل براي حيوانات و آبشخوري براي آنها مي باشد و ظاهرا مسافرين در اين مناطق احتياج به سر پناه نداشته اند . براي مثال مي توان از توقفگاه كوچكي بين نائين و انارك نام برد.منبع:سایت کویرها و بیابان‌های ایران | این مطلب تاکنون 3701 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|