محمود فاضلی
در میان منابع مطالعاتی و تحقیقاتی انقلاب اسلامی ایران، کتب خاطرات که توسط بازیگران و ناظران این واقعه مهم تاریخ معاصر ایران نوشته شده اهمیت ویژهای دارند. چنین آثاری هم توسط ایرانیان بازیگر نقش در انقلاب، اعم از وابستگان به حکومت پهلوی و مخالفان آن و هم توسط خارجی‌‌‌‌‌‌‌‌های صاحب نقش در رویدادهای انقلاب انتشار یافته است. این آثار زوایای پنهان تاریخ ایران عصر پهلوی دوم به ویژه واپسین سال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن را تا حدود زیادی روشن کرده است. یکی از این آثار، کتاب «مأموریت در ایران» (1) نوشته ویلیام سولیوان است.
کتاب «مأموریت در ایران» با توجه به ویژگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، موقعیت و نقش نویسنده‌ آن در تحولات انقلاب ایران و نوع اطلاعات موجود در کتاب از اهمیت خاصی برخوردار است. علی‌رغم اینکه نویسنده نگاه تحلیلی و گاه انتقادی به برخی مسائل این دوره به ‌ویژه برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی حکومت پهلوی دوم دارد، اما نقاط قوت این کتاب‌ 316 صفحه‌ای، ضعف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و آسیب‌‌‌‌‌‌‌‌های آن نیز قابل انکار نیست که برخی از آنها آسیب‌‌هایی ‌است که به طورعام بر خاطره‌نویسی وارد است و این کتاب نیز از آن مصون نیست.
خاطرات سولیوان، هرچند برخی ضعفها و کاستیهایی دارد که مترجم به برخی از آنها در پیشگفتار اشاره کرده است، ولی تا حدودی پشت پرده سیاست آمریکا در ایران را به نمایش میگذارد و ضمن بیان شیوه تعاملات فیمابین دو کشور، آخرین تلاشهای دولت آمریکا و ناکامی آن را در جلوگیری از فروپاشی رژیم پهلوی بازگو میکند. پست سفارت آمریکا در تهران از آذر ماه 1354/ دسامبر 1976 که ریچارد هلمز (2) از سمت سفارت آمریکا در ایران استعفا کرده بود خالی مانده بود و به همین جهت دولت کارتر عجله داشت سفیر جدیدی جایگزین وی شود.
سولیوان در این هنگام فرصت نداشت که از تعطیلی و استراحت قبل از عزیمت به این مأموریت استفاده کند. وی روز 20 فروردین 1356 (9 آوریل1977) به عنوان سفیر آمریکا در ایران تعیین شد و در روز 18 خرداد (8 ژوئن 1977) در شرایطی که محمدرضا پهلوی در سرمایه گذاری مالی خود برای کمک به پیروزی مجدد جمهوریخواهان آمریکا شکست خورده بود، وارد تهران شد و در 24 خرداد 1356(14 ژوئن1977) به عنوان سفیر جدید آمریکا در تهران، استوارنامه خود را به شاه تقدیم کرد. او هنگام ورود به تهران 56 ساله بود. در این موقع سفارت آمریکا در تهران فعالیت وسیع و پردامنه ای داشت. تعداد کارکنان سفارت به اضافه مأمورینی که در قسمت نظامی کار می کردند بالغ بر دو هزار نفر بود که با اعضای خانواده هایشان به پنج هزار نفر می رسیدند. هنگام ورود سولیوان به تهران بیش از 35 هزار آمریکایی در ایران سرگرم کار بودند.
وی در شرایط ادامه انتشار مقالات تمسخرآمیز مطبوعات متمایل به دموکراتها در آمریکا علیه حکومت ایران به خاطر حمایت مالی محمد‌رضا پهلوی از رقیب جمهوریخواه جیمی کارتر در انتخابات ریاست جمهوری آن کشور، به تهران می‌آمد. شاه در آستانه برگزاری انتخابات سال 1355 آمریکا 120 میلیون دلار از طریق اردشیر زاهدی سفیر خود در واشنگتن در اختیار ستاد انتخاباتی جمهوریخواهان قرار داده بود تا به پیروزی جرالد فورد رقیب جیمی کارتر کمک کند. این کمک‌ها خشم دمکراتها را برانگیخت به طوری که «برژینسکی» رئیس آینده شورای امنیت در حکومت کارتر در همان زمان رفتار زاهدی را «مایه ننگ» نامید.(3)
سولیوان پیش از سفر به ایران با سایروس ونس وزیر امور خارجه وقت آمریکا دیدار داشت که در مورد این دیدار چنین می‌نویسد: «در نخستین ملاقات با ونس از وی پرسیدم که دلیل انتخاب من برای پست سفارت در کشوری که هیچ گونه تجربه و سابقه‌ای درباره آن ندارم چه بوده است؟ وزیر خارجه در پاسخ گفت: علت انتخاب من ـ سولیوان ـ به این سمت این بوده است که برای پست سفارت ایران در جست و جوی دیپلماتی بوده‌اند که در کشورهایی که با حکومت‌های متمرکز و استبدادی اداره می‌شوند تجربه کافی داشته و بتواند با یک زمامدار مقتدر و خودکامه کار کند».(4)
سولیوان همچنین دیدار خود با کارتر رئیس جمهوری وقت آمریکا را چنین شرح می‌دهد:«کارتر در صحبت خود بر اهمیت استراتژیک ایران به عنوان متحد قابل اعتماد برای آمریکا تاکید کرد. کارتر همچنین اهمیت ایران را به عنوان یک عامل ثبات برای امنیت منطقة حساس خلیج فارس مورد تأکید مجدد قرار داد و در خاتمه موضوع قیمت نفت و سایر مسائل مورد علاقه بین ایران و آمریکا را متذکر شد.(5) سولیوان در کتاب درباره ریشه‌های انقلاب اطلاعاتی به دست داده و نوشته است که با «برژینسکی» مشاور ویژه کارتر در قبال اوضاع ایران اختلاف نظر داشته و برژینسکی اتهامات او را نپذیرفته است. درباره اختلاف نظر سولیوان و برژینسکی، ژنرال هایزر فرستاده نظامی کارتر به ایران در جریان انقلاب، در کتاب خاطرات خود مطالب زیادی نوشته است.
سولیوان پس بعد از بازگشت به آمریکا و در دوران بازنشستگی، نگارش کتاب خود در رابطه با مأموریتش در تهران را آغاز کرد که در آن شرح کاملی از ملاقات‌های خود با شاه، مخالفان و نیروهای انقلابی، دستورات وزارت خارجه آمریکا در رابطه با ایران و تحلیل های خود از وقایع رخ داده حول سقوط شاه را بیان کرده است. کتاب با توجه به اینکه بر اساس مشاهدات و شنیده‌های مستقیم وی نوشته شده است می‌تواند در بردارنده نوع نگاه دولت آمریکا و برداشت مقامات کاخ سفید در رابطه با وقوع انقلاب اسلامی و در نهایت سقوط شاه باشد. عمده مطالب کتاب شرح وقایع، ملاقات و تماس‌هایی است که سولیوان در طول نزدیک به دو سال اقامتش در ایران با مقامات ایرانی و آمریکایی و حوادث مختلف ایران داشته است. ویلیام سولیوان در سن 90 سالگی و در 11 اکتبر 2013 در یک مرکز توانبخشی در حومه واشنگتن درگذشت.
پی نوشت :
1- این کتاب در سال 1375 توسط محمود طلوعی به فارسی ترجمه و از سوی انتشارات علم انتشار یافته است.
2 – برای شناخت بیشتر از «ریچاد هلمز» نگاه کنید به: رئیس «سیا» سفیر آمریکا در تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 2- سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، ص 462.
3- روابط ایران و آمریکا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص 240.
4- آخرین سفر شاه، ویلیام شوکراس،‌ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، ص 26.

روشهای تاریخ نگاری

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران

علائق مذهبي در خاندان پهلوي و رواج تشيع شاهانه!

تاریخ چاپ و ظهور چاپ سنگی

پرهزینه ترین مراسم ازدواج در عصر قاجار

مشاغل تهران قدیم

انجمن بلدی

سابقه تعزیه خوانی در ایران

از کوه‌نور تا تخت‌طاووس

نقد كتاب
«ماموریت در ایران»