| نقبي به آثار فارسي ژنرال سايكس انگليسي | ژنرال سرپرسي مولسورث سايكس، در سال 1867م. در شهر كنتربوري زلاندنو متولد شد. او كه يكي از چهره‌هاي برجستة شرق‌شناسي و ايران‌شناسي انگلستان بود، پس از كسب تحصيلات مقدماتي، وارد دانشكدة افسري شد. سايكس در سال 1892م در هنگ هاي ارتش هندوستان خدمت كرد و از همان وقت به مسافرت و سير و سياحت در ايران علاقه مند بود و از آن جا با زبان فارسي آشنا شد. دو سال بعد به ايران آمد و کنسولگری انگلیس را در كرمان تاسيس نمود. در همان سال هنگام جشن تولد ناصرالدين شاه به تهران آمد و به حضور شاه رسيد. خود وي در اين باره نوشته است:
«وزير مختار بريتانيا، نگارنده را به حضور ناصرالدين شاه معرفي كرد و او نيز راجع به نقاط دور دست كشور خود سؤالات مفصلي از من نمود و از توضيحات اينجانب اظهار مسرت و خوشوقتي كرد و گفت: اخباري كه افسران انگليسي در اختيار من مي‌گذارند، به مراتب مفيدتر از اطلاعات مأمورين ايراني مي باشد.»
سايكس، در سال 1898م. كنسولگري سيستان را راه انداخت و در سال 1901 بنا به تقاضاهاي مكرر خود، براي شركت در جنگ هاي ترانسوال(جنگ انگليس و آفريقاي‌جنوبي)، رهسپار افريقاي جنوبي شد. وي از سال 1905 تا 1913 سركنسول انگليس در خراسان بود و مأموريتش در مشهد، مقارن همان ايامي است كه روسية تزاري و دولت انگليس در نتيجة معاهدة منحوس1907 و تعيين مناطق نفوذ در ايران، با يكديگر موافقت و هماهنگي داشته‌اند. در بيست و نهم مارس 1912 -كه سالدات هاي تزار (نظاميان روسي)، گنبد مطهر حضرت رضا(ع) را بمباران كردند- سايكس در مشهد اقامت داشته و در «تاريخ ايران» -كه بعدها نوشت- آورده- است:
«چون نتوانستم از عمليات قزاق هاي تزاري جلوگيري به عمل آورم، ناگزير به اين اقدامات خشونت‌آميز اعتراض نمودم.»
سايكس، در سال 1915سركنسول تركستان چين بوده و در سال 1916 به فرماندهي «پليس جنوب» ايران منصوب گرديد. او، مقر فرماندهی خود را شهر شیراز قرار داد و با همکاری عبدالحسین فرمانفرما و دیگر متنفذان هواخواه انگلیس، به سرکوبی نهضت جنوب پرداخت. وی، تا سال ۱۹۱۸ در ایران بود و بعد از آن، براي گذراندن دوران بازنشستگي به انگلستان برگشت. در احكام نظامي، از اقدامات او در ايران اظهار قدرداني شد و به علت تتبعات و تحقيقات مفصلي كه دربارة تاريخ و جغرافياي ايران كرده بود، به سمت منشي افتخاري انجمن آسياي مركزي انتخاب شد. سايكس، سرانجام در سال 1945 در سن هفتاد و هشت سالگي در لندن بدرود زندگي گفت.
از سرپرسي سايكس، آثار متعددي باقي مانده است كه برخي از آن ها به زبان فارسي ترجمه شده است. تعدادي از تأليفات او عبارت اند از:
1- تاريخ مختصر ايران؛ ترجمة حسين سعادت نوري، اصفهان، 1312ش.
2- تاريخ مفصل ايران؛ 2جلد، ترجمة محمدفخر داعي گيلاني، چاپ هاي مختلف.
3- ده هزار ميل در ايران يا داستان هشت سال اقامت در ايران يا سفرنامة ژنرال سايكس، ترجمة حسين سعادت نوري،1363ش.
4- تاريخ كرمان؛ در واقع خلاصة دو فصل از همان كتاب ده هزار ميل در ايران است كه به قلم نصرالله خان نواب شيرازي، مترجم كنسولگري انگليس در كرمان، ترجمه و به دست افضل-الملك روحي كرماني، تصحيح، و كوشش ابوتراب بن موسي ملقب به مستعان الملك، در اول محرم سال 1322 ق. با چاپ سنگي به صورت جزوه، در هفتاد و هشت صفحة كوچك، در كرمان چاپ شده است.
5- كشاورزي در خراسان؛ در سال 1910م./1328 با هزينة دولت هندوستان منتشر شده است.
6- شكوه عالم تشيع؛ اين كتاب در حقيقت شرح مشاهدات سايكس همراه با خان بهادر احمد خان است كه در سال 1910م./1328ق. انتشار يافته و در سال 1373ه ش. به قلم مصطفي موسوي (زنجاني) ترجمه شده است.
7- قبايل اكراد در امپراتوري عثماني؛ 1908م./1325ق.
8- آلات طرب در خراسان؛ 1909م./1326ق.
9- تاريخ خراسان(مجله جمعيت پادشاهي آسيائي)؛ 1910م./1328ق.
10- تاريخ خلفاي عثماني؛ در سال 1915م./1333ق.
سايكس، جمعاً شش بار به ايران سفر كرده و هشت سال در نقاط مختلف كشور ما به سير و سياحت اشتغال داشته است.
كتاب «سفرنامة ژنرال سرپرسي سايكس يا ده هزار ميل در ايران»
اين كتاب، در سال 1902م./1281ش. در لندن انتشار يافته و مؤلف، آن را به «لرد كرزن»، نايب السلطنة وقت هندوستان پيشكش كرده است. سفرنامة سايكس، از چند نظر حائز اهميت است:
اول اين كه وي زبان فارسي را خوب مي‌دانسته؛ لذا شخصاً با مردم ارتباط داشته و از كتاب هاي تاريخي قديم و سياحتنامه‌هاي جهانگردان قبل از خود به خوبي بهره برده است.
دوم اين كه وي با تيزبيني خاصي، اوضاع تاريخي و جغرافيائي هر منطقه را با دقت و وسواس مطالعه كرده و ضمن اظهار عقيده در بارة اوضاع اجتماعي، مانند ديگر سياحان انگليسي، مسائل را غرض‌آلود و از روي دشمني بيان نكرده است. اگرچه جانب دولت خود را نگه مي‌داشته، ولي ايرانيان را از هر جهت بر تمام مردم مغرب آسيا برتر مي‌دانسته و نظر راولينسون را كه گفته بوده: « هيچ يك از ملل اين قارة بزرگ در تيزهوشي و بلندفكري، به پاي ايرانيان نمي‌رسند» تأييد كرده و بالأخره اطلاعاتي كه سايكس در خصوص بلوچستان ايران و انگليس(آن زمان)، ناحية كلات و خان‌هاي بلوچستان و فرماندهان كرمان و بلوچستان ارائه داده، در نوع خود بي‌نظير است؛ به طوري كه مي‌توان اذعان كرد در هيچ منبعي ديده نمي‌شود. گزارش هاي وي در خصوص كميسيون سرحدي ايران و انگليس در سال1895/1313 گرچه خالي از اغراق نيست، ولي در عين حال قابل اعتنا مي‌باشد. چرا كه وي در آن زمان كنسول انگليس در كرمان بوده و در اين كميسيون، معاون سرتوماس هلديخ، رئيس نمايندگي انگليس در كميسيون بوده است.
از امتيازات ديگر سفرنامة سايكس، آن است كه چون او در زمرة مأموران عاليرتبة سياسي انگليس بوده، به اسناد محرمانه و غيرمحرمانه و همچنين گزارش ها و سفرنامه‌هاي منتشر نشدة بسياري از مأموران قبلي دسترسي داشته است و از آن اطلاعات، در سفرنامة خود و تاريخ ايران - كه تدوين كرده- بهره برده است.
سفرنامه، شامل 38 فصل است و اغلب مطالب آن در بارة شرق ايران و بلوچستان است. فصل‌هاي هشتم و نهم، تحت عنوان بلوچستان تدوين گرديده. فصل‌هاي دهم و يازدهم، تحت عنوان مكران (بلوچستان جنوبي) و سرحد (بلوچستان شمالي)، حاوي مطالب مهمي است. فصل دوازدهم به نام از «بزمان تا كرمان»، اوضاع سياسي، اجتماعي، جغرافيائي و تاريخي روستاهاي اين مسير را مورد بررسي قرار داده است. در فصل شانزدهم نوشته است:
«كرمان، تا همين اواخر براي شال هاي اعلاي خود اشتهار تامي داشت، ولي امروز صنعت قالي‌بافي، گوي سبقت را از صنعت مزبور ربوده است. هيچ متاعي با قالي كرماني -كه از پشم يا ابريشم بافته مي‌شود و از لحاظ نفاست و ظرافت و رنگ‌آميزي، فوق‌العاده اعلا و ممتاز است- نمي‌تواند رقابت كند و اين صنعت به طور قطع از نفيس‌ترين صنايع ظريفه‌اي است كه در دنيا به وجود آمده و بدون اغراق، پارچة قالي كرماني هر قسم قالي ديگري را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. طرح و گردة نقوش قالي هاي كرمان نمونة طراحي‌هاي قديم قبل از ظهور اسلام است؛ ولي گل و بوته‌كاري و رنگ آميزي‌هاي بي‌نهايت ممتاز آن، چيزي است كه نظر تحسين انسان را جلب مي‌كند. اندازة معمولي قالي هاي كرماني، هفت در چهار پا و شش اينچ و واحد مقياس كرمان براي قالي، ذرع است. ذرع كرمان، معادل سي و نه در نوزده اينچ و نيم مي‌باشد. در قالي،هاي متداول كرمان در هر سي و نه اينچ، ششصد و چهل جفت بافته مي‌شود و اين طرز بافت، در بازارهاي اروپا نهايت ظريف و مطلوب است؛ ولي براي متخصص و اهل خبرة ايران چندان جالب توجه نمي‌باشد.»
فصول هجدهم تا بيست و يكم، تحت عناوين «از كرمان به كوهك، كميسيون سرحدي ايران و انگليس»، مطالب بااهميتي در خصوص مرزهاي ايران و بلوچستان در بردارد. سايكس با اين كه مأمور سياسي بوده، در خصوص تجزية بلوچستان و نقش آقا‌خان محلاتي، علناً نوشته است:
«قضية آقا‌خان، به استقلال بلوچستان لطمه وارد آورد و موجبات سقوط اين ناحيه را فراهم كرد.»
در فصل سي‌ام نوشته است:
«در اين راه من همواره براي آب، متزلزل و نگران بودم. زيرا از ريگان به آن طرف يك قطره باران نباريده بود و ما بايستي از آب هاي باران -كه در بركه‌هاي بين راه مانده و بدبو شده بود- استفاده نمائيم. حرارت آفتاب با اين كه هفتة اول دسامبر بود و مخصوصاً به واسطة آن كه ارتفاع اين جا نسبت به كرمان شش هزار پا كم تر است، همه را به زحمت انداخت و به همين مناسبت، تصميم گرفته شد روزها استراحت و شب ها طي طريق شود. از « ده ياغي خان» به آن طرف بيابان خشك و باير سنگلاخي است كه سنگ هاي آن خواص مواد مذابة كوه هاي آتش فشان را دارد. پس از طي پانزده ميل راه و عبور از گدار كوتاهي -كه آن را به واسطة صداي آتش‌فشاني هاي اطراف، «دهنة بلبلان» مي‌نامند- تا هجده ميل آن طرف، كوچك ترين نهال و گياهي ديده نمي‌شود و شترهاي بيچارة ما، با همة بردباري به ستوه آمده و فرسوده شده بودند. روز بعد به جادة لاديس افتاديم كه شايستة آن است سياحان آزموده و مجرب براي اكتشافات لازم به آن حوالي بروند. سپس چشمة آب شوري را -كه آثار پاي گورخر در اطراف آن ديده مي‌شد و بعد جلگة مسطحي را كه مستور از قطعات نمك منجمد و متبلور بود- پشت سر نهاديم و در سمت مشرق جلگة مزبور، كنار «چاه رئيس» كه آب كثيفي دارد، براي ما چادر زدند. در اين جا بايد تذكر داده شود كه بهترين آب هاي ميان اين راه را بعد كه در هندوستان تجزيه و امتحان كردند، قابل شرب تشخيص ندادند.
از چاه رئيس به سمت مشرق رفته، از«تل روباه» به محاذات خط شمالي رشته جبال «بزمان» - كه يازده ميل امتداد آن است- به حركت ادامه داده شد و طولي نكشيد مقسم آبي كه 3100 پا ارتفاع آن است، پديدار گرديد. از آن جا به طرف تل« سمسر» رفته، سمت چپ رودخانه -كه طرفين آن پر از اشجار بياباني است- چادر زديم. اگر آب اين رودخانه، شيرين و گوارا بود، مسلماً صدها خانوار را مشروب مي‌كرد، ولي چون از بيابان نمكزاري سرچشمه مي‌گيرد، شورمزه است و به سمت شمال غربي جريان دارد و نزديك جادة سيستان، در محلي كه «شورگز» ناميده مي‌شود، به هامون فرو مي‌رود.»
در ادامة همين فصل آورده است:
« طبق تحقيقاتي كه به عمل آمد، جمعاً فقط يكصد و هجده خانوار و يا به عبارت آخري، ششصد نفر در سرتاسر اين ناحيه زندگاني مي‌كنند كه اين ها هم از شدت استيصال نتوانسته‌اند به ساير نقاط مهاجرت نمايند. در اين جا به زحمت زياد مقداري آذوقه، آن هم به شش برابر قيمت سيستان خريداري گرديد. نهر آب اين ناحيه، اراضي وسيعي را مشروب مي‌كند و آب و هواي آن نيز معتدل است. لاديس 4200 پا ارتفاع دارد و چون در جوار كوه تفتان واقع شده و ميان ريگان و نوشكي، تنها ناحيه‌اي است كه در آن جا كشت و ذرع مي‌شود، داراي اهميت است و اگر در اوضاع سرحد اندك آرامشي ايجاد شود، رو به عمران و آبادي خواهد رفت. اگر چه آذوقة كافي در اين منطقه پيدا نمي شد، ولي چون تصميم گرفته شده بود كه ايام عيد ميلاد مسيح در اين جا سپري شود، به منظور تأمين آذوقه و خواربار، به شكار پرداخته شد و مقداري كبك و نوك‌دراز و كبوتر و مرغابي تهيه گرديد. بعد از عيد ميلاد، مسترود چند روزي به سمت مغرب لاديس عزيمت نمود تا راه بهتري براي عبور سيم هاي تلگراف پيدا كند و اينجانب نيز به سمت شمال شرقي به طرف « كچه كوه» رفتم تا ضمناً از حالات سروان و بوير مأمور سياسي ناحية «چاكي» اطلاع حاصل نمايم: پس از طي مسافتي راه، در وسط بياباني لم‌يزرع توقف به عمل آمد و نامه‌اي از بوير رسيد مبني بر اين كه تفنگچي هاي وي، تا چند روز ديگر به «رباط» وارد خواهند شد، ولي خود او تا اواسط ژانويه به ملاقات من نخواهد آمد. در منزل بعد، شترها از راه افتادند و چون معلوم شد بيش از اين بدون آب و علف قادر به حركت نيستند، به سمت كوهستان عزيمت و در كنار چمني -كه بلوچ ها آن را « بوگسار» مي‌نامند- توقف نموديم. پس از رفع خستگي شترها، حركت را ادامه داده، حوالي كچه‌كوه، سوارهاي هندي هم -كه سروان و بوير فرستاده بود- رسيدند و روز دوم ژانوية 1899 وارد «رباط قلعه» شديم.»
اين كتاب را، آقاي حسين سعادت نوري ترجمه كرده و در سال 1363 در انتشارات لوحه منتشر شده است. منبع:آرشيو سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران | این مطلب تاکنون 5219 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|