مهدي احمدي دانشجوي كارشناسي ارشد تاريخ دانشگاه تهران
چكيده:
خليج فارس و بنادر جنوبي ايران به دليل موقعيت سوق الجيشي و اقتصادي خود ، همواره مورد توجه كشورهاي قدرتمند بوده است. به ويژه با ظهور پديده استعمار اين منطقه دستخوش تجاوزات عديده اي گرديد .
يكي از اين استعمار گران كه همواره چشم طمع به اين منطقه دوخته ، انگلستان است . مقدمه نفوذ سياسي و استعماري انگليس در خليج فارس به دوره سلطنت شاه عباس اول باز مي گردد كه ناوگان جنگي كمپاني آنها موفق به طرد پرتغالي ها از بندر عباس و جزيره هرمز شد و به دنبال آن اجازه تآسيس تجارتخانه در كرانه هاي خليج فارس را به دست آوردند . بعد از آن در دوره افشاريه كشته شدن زود هنگام نادر شاه مجالي نداد تا به نيات وي در اين منطقه حساس جامه عمل پوشانده شود . هرچند در دوره كريم خان عمال انگليسي حاكميت ايران بر آبهاي خليج فارس را به رسميت شناختند ولي در دوره هرج و مرج سياسي بعد از آن توانستند نفوذ خود را در اين منطقه گسترش دهند .
در دوره قاجاريه دولت انگلستان توانست نيروهاي خود را وارد منطقه خليج فارس كند و با ايجاد كنسول خانه ، استحكامات نظامي ، بيمارستان و . . . در بوشهر اين شهر را به عنوان پايگاه خود در منطقه جنوب قرار دهد . اگرچه حكومت مركزي به دليل ضعف خود نتوانست موضع مستحكمي در مقابل استعمار انگليس در جنوب از خود نشان دهد ولي مردم ، علما و روحانيون بودند كه خشمگين شده و به مبارزه با آنها پرداختند و در اين راه از بذل هيچ كوششي دريغ نكردند .
نگارنده در مقاله حاضر با نگرشي توصيفي تحليلي و با تكيه بر اسناد و منابع موجود در مجلس شوراي اسلامي در پي آن است تا به بررسي واكنش هاي مردمي جنوب كشور در مقابله با استعمار انگليس پرداخته، و نشان دهد كه انزجار از كشور هاي بيگانه امري است كه همواره از سوي مردم مورد توجه قرار گرفته است .
كليد واژه: خليج فارس ، بوشهر، استعمار انگليس ، انگليس، مردم و علما و روحانيون
پيشينه تاريخي حضور انگليس در جنوب ايران
اولين نماينده سياسي و تجاري دولت انگليس که از طرف شرکت تجاري مسکوي در زمان شاه طهماسب اول در نوامبر 1562 م / 970 ه ق وارد ايران شد آنتوني جنکينسون بود ولي وي به دلايلي مورد توجه چنداني قرار نگرفت و پس از آن بود که جان نيوبري به عنوان اولين فرد انگليس نام گرفت که از راه زميني به خليج فارس سفر کرد . وي در بازگشت به لندن با ديگر بازرگانان تماس گرفت که از جمله آنان ادوارد ازبورن اولين مدير کمپاني لوانت در 1581 م / 989 ه ق بود . بازرگانان کمپاني لوانت با شنيدن خبرهاي نيوبري تصميم گرفتند تجارت خود را به ايران و هند توسعه بخشند. در 1583 م / 1-990ه ق نيوبري به اتفاق گروهي از بازرگانان ديگر عازم هرمز شد تا تجارتخانه اي در آنجا داير کنند ولي اين گروه به جاسوسي و انحراف مذهبي متهم ، و از سوي پرتغالي ها دستگير و زنداني شدند . تلاش انگليسي ها در اين دوره براي ايجاد يک راه زميني به خليج فارس با اقبال چنداني روبه رو نشده و آنان به اين نتيجه رسيدند که براي پايان دادن به سلطه پرتغال به نيروي بحريه اي قوي احتياج است که در مدت کوتاهي اين نيرو به وسيله کمپاني هند شرقي انگليس و کمپاني هند شرقي هلند تآمين شد اگر چه در ابتدا براي شکست پرتغالي ها با هم همکاري مي کردند ولي بعدا اين دو نيرو به صورت رقباي سرسخت در آمدند .


دکتر امين محقق عرب در خصوص چگونگي حضور نخستين انگليسي ها در شرق مي نويسد : "در سال 1601 م / 1010 ه ق چهار کشتي از لندن بادبان برافراشتند و تحت فرماندهي لانکاستر به اقيانوس هند آمدند و براي اولين بار دفتر تجاري انگلستان را تآسيس کردند . اين کشتي ها همگي در سال 1603 م / 1012 ه ق مملو از کالاهاي گران قيمت و نادر شرق به لندن بازگشتند . به اين ترتيب بود که انگلستان به شرق پا نهاد ."
در سال 1615 م / 1024 ه ق بود که ريچار استيل از طرف کمپاني هند شرقي توانست فرمان تجارت با ايران را از شاه عباس اول دريافت کند و اولين کشتي پارچه از انگليس وارد بندر جاسک و از آنجا به شيراز رسيد . کمپاني انگليسي تجارتخانه هايي در آن شهر و اصفهان داير کرد . شاه عباس انتظار داشت که در مقابل امتيازي که به انگليسي ها مي دهد او را در اخراج پرتغالي ها از هرمز ياري کنند . در 3 مه 1622م/3 رجب 1031 ه ق بود که قواي انگليسي به کمک امامقلي خان حکمران فارس آمده و توانستند پرتغالي ها را شکست دهند . بعد از آن بود که سر داد مور کاتن به عنوان اولين سفير رسمي انگليس از سوي چالز اول در 1627 م/1036 ه ق به دربار ايران فرستاده شد ولي در مدت کوتاهي که در ايران به سر برد درگذشت .
در ادامه ، کمپاني هند شرقي انگليس در ايران رقابت هايي با هلند و فرانسه داشت ولي توانست تا پايان دوره صفويه موقعيت دلخواه خود را در ايران حفظ کند و در قرن نوزدهم ميلادي / سيزدهم سلطه خود را بر آبهاي خليج فارس برقرار کند . سلطه اي که لرد کرزن با فضاحت تمام به ستايش آن برخاسته است " در ميان همه گروهها ؛ سيماي قدرتمند بريتانيا که قانون را با قدرت و عدالت برقرار مي سازد ؛ حضور دارد ."
در دوره افشاريه فعاليت هاي تجاري انگليس در ايران داراي نوسانات متعددي بود بيشتر از طريق نمايندگان شرکت مسکوي صورت مي پذيرفت ولي هرچند فعاليت آنان در شمال ايران چشمگير بود ، در نواحي جنوبي با موفقيت کمتري روبه رو بود . در اين زمان نادر روي خوشي به انگليسي ها نشان نمي داد و در پي آن بود که از تماس فرمانداران جنوب با انگليسي ها ممانعت به عمل آورد . رايين در کتاب خود نامه اي آورده که نادر شاه به شيخ نصر حاکم وقت بوشهر درباره تماس وي با يک نفر انگليسي نگاشته و در آن نادر هشدار مي دهد که از تماس با انگليسي ها پرهيز شود و درباره مسائل خليج فارس و جزاير آن مذاکره نشود .
با قتل نادر هرج و مرج و آشفتگي سراسر ايران خاصه نواحي ساحلي خليج فارس را در بر گرفت و به دليل نابساماني داخلي و تآثيرات آن بر تجارت ديگر کشورهاي خارجي ، فعاليت انگليسي ها گسترش يافت . در اين دوره ابراهيم ميرزا که بعد از قتل برادر خود عادل شاه ، در اصفهان اقامت يافته بود ، رفتار خوبي با اروپاييان نداشت و نماينده انگليس که در اصفهان مستقر بود ، چندين بار آماج ضرب و شتم مآموران حکومتي قرار گرفت . همچنين به علت تعديات نصير خان لاري، حاکم لارستان ، که حوزه قدرت وي به بندر عباس هم مي رسيد ، نسبت به مآموران مرکزي تجاري شرکت انگليسي هند شرقي در بندر عباس ، روساي شرکت در سال هاي 1174 ه ق تا 1175 مقر خود را از بند عباس به بصره انتقال دادند و در سال 1763 م / 1177 ه ق بود که آنها تصميم گرفتند فعاليت تجاري خود را در ايران از سر گيرند .
دوگلاس نماينده کمپاني در بندر عباس بعد از بررسي موقعيت بنادر مختلف ايران بوشهر را براي تآسيس نمايندگي کمپاني هند شرقي پيشنهاد نمود وي در گزارش خود بوشهر را شهري معرفي کرده که از سه جهت به دريا محدود مي شود و در صورت نياز نمايندگي مي تواند از موقعيت و منافع خود دفاع نمايد . مخارج مناسب اقامت در اين شهر بندري و نزديک بودن آن به شيراز که در ان روزگار پايتخت دولت زنديه بود از دلايل ديگري بود که بوشهر را از اهميت ويژه اي برخوردار ساخت .
با ظهور کريم خان مناسبات ايران با قدرت هاي اروپايي دستخوش تحول شد از آنجا که او طرفدار تجارت بود زمينه براي تجديد فعاليت انگليس فراهم شد و اين دولت به تآسيس تجارتخانه يا نمايندگي در بوشهر پرداخت . به همين منظور هيآتي بازرگاني به همراه دو نماينده به نام هاي ويليام آندرو پرايس و توماس درن فورد مآمور مذاکره با کريم خان شدند .اين هيآت ، پيش از ديدار با کريم خان ، با شيخ سعدون حاکم بوشهر قراردادي امضاء کردند و از آنجا که کريم خان مايل بود تجارت بريتانيا دوباره رونق يابد ؛ به همين دليل ؛ در محرم سال 1177 ه ق قرارداد مزبور را تصويب کرد . با انعقاد اين قرارداد نمايندگي انگلستان در بوشهر از صورت نمايندگي يک شرکت تجاري به صورت يک مرکز سياسي درآمد که به مرور به شيخ نشين هاي سواحل عربي خليج فارس نيز سايه مي انداخت . ولي اندک زماني بعد فعاليت هاي آنان موجب بدگماني کريم خان شده و به صراحت اظهار داشت که انگلستان نمي تواند ايران را مانند هندوستان با مکر و تزوير به چنگ آورد . سرانجام در فوريه سال 1769 م / 1186 ه ق دستور داد نمايندگي انگليس در بوشهر را تعطيل و تمام اتباع آنان را از ايران اخراج کنند . با مرگ کريم خان در 1193 ه ق آشفتگي هاي خليج فارس شدت بيشتري يافت .
حضور انگليس در جنوب ايران در دوره قاجاريه
سياست استعماري انگليس در هند و آسياي جنوبي چنان اقتضاء مي کرد که با دول مجاور هندوستان مخصوصآ ايران ، که از لحاظ موقعيت جغرافيايي و دست داشتن به معابر هندوستان و عظمت و قدرتي که در خاورميانه داشت و همچنين بيش از ساير کشورها مورد توجه انگلستان بود ، روابط دوستي برقرار سازد و از طريق روابط دوستانه مقاصد استعماري خود را پيش ببرد . در همين زمان بود که به علت فتوحات ناپلئون اعتبار انگلستان دچار خطر گرديد ، همين امر سبب شد که مديران کمپاني هند شرقي درصدد برآيند تا موقعيت استعماري خود را با توجه به ضعف سلاطين قاجار و بي خبري دستگاه حکومتي هر چه بيشتر تثبيت نمايند . به همين دليل بود که سر جان ملکم از طرف فرمانفرماي هندوستان و پادشاه انگلستان به سفارت ايران مآمور شد وي در اوايل ربيع الثاني 1215 ه ق به بندر بوشهر رسيد . ملکم در اين مآموريت موفق شد که قراردادي را با فتحعلي شاه به امضاء برساند که بر اساس آن بازرگانان انگليس و هندي حق داشتند در خليج فارس بدون پرداخت ماليات به کسب و تجارت بپردازند و کالاهاي انگليس مانند قماش ، فولاد ،آهن ،سرب و امثال آنها را بدون پرداخت عوارض گمرکي وارد ايران کنند . در اين دوره ملکم سه بار به ايران آمد که نتيجه انعقاد چنين امتيازاتي گسترش نفوذ استعماري انگليس در ايران به ويژه جنوب بود .
در2 مارس 1839 /9 محرم 1233 ه ق بود که دولت انگلستان به بهانه محاصره هرات توسط محمد شاه قاجار وارد آب هاي سواحل بوشهر شد و شهر به تصرف نيروهاي انگليسي درآمد. لردپالمرستون به شاه ايران پيام داد : هر گونه تجاوز به هرات از نظر انگلستان به منزله عمليات خصمانه عليه کشور مزبور تلقي خواهد شد محمد شاه به ناچار به محاصره هرات پايان داد .
يک نمونه از واکنش هاي مردمي اهالي جنوب در مقابله با توسعه طلبي نيروهاي انگليسي و مبارزه با استعمار در همين سال ها اتفاق افتاد . هنگامي که توماس ميتلند خواست در کنار ساحل وارد بوشهر شود يک سرباز ايراني به طرف او نشانه رفت و خواست که از ورود او به سکو جلوگيري کند. در همين حال انگليسي ديگري جلو رفته و محکم به تفنگ فيتيله اي سرباز مشت کوبيد همين امر سبب شد که مردمي که آنجا جمع شده بودند خشمگين شده و با تکه هاي چوب و پاره سنگ ، به انگليس ها حمله کنند و تنها اقدام ملوانان قايق حامل فرمانده ناو بود که سبب شد اهالي بوشهر عقب نشيني کنند ولي درگيري که بين آنها پيش آمد منجر به کشته شدن يک سرباز ايراني و زخمي شدن چند تن ديگر شد . در همين زمان بود که شيخ حسن، مجتهد بوشهر عليه متجاوزان حکم جهاد صادر کرد و مردم آنجا با رهبري باقر خان تنگستاني به سربازان انگليسي مستقر در دفتر نمايندگي انگليس حمله بردند که توانستند نيروهاي انگليسي را از شهر بيرون کرده و بار ديگر بوشهر به تصرف مردم درآمد . از آن تاريخ تا سال 1841 م کنسولگري انگليس در بوشهر به حالت تعطيل درآمد . اين اتفاق نشان دهنده اين بود که هرچند دولت مرکزي به دليل ضعف توانايي مبارزه با نيروهاي خارجي را نداشت ولي اين مردم بودند که همواره مخالفت خود را نسبت به استعمار به هر طريق نشان مي دادند .
يک بار ديگر که جنوب کشور به خصوص بوشهر عرصه تاخت و تاز سربازان انگليسي درآمد در دوره ناصرالدين شاه (1856 م / 1273 ه ق ) بود که بار ديگر اين امر به بهانه تسخير هرات صورت گرفت که وقايع نگار خورموجي در ذکر اين واقعه چنين آورده است : " در سنه 1273 به دستاويز امورات افغانستان که در حقيقت جزو رعيت قديمه دولت ايرانند و به بهانه چند بادبان جهازات به مخاصمه و مجادله افراشتند . قريب پنجاه و چهار فروند جهاز که مشحون به ده دوازده فوج سواره و پياده نظام و توپخانه و استعداد مالا کلام بود ، غفلتآ بندر بوشهر را در ششدر مخاطره و محاصره انداختند . " پس از چند روز کشتي هاي جنگي و کشتي هاي سرباز بر انگليسي لشکر دوم انگليس را نيز به آب هاي بوشهر رساندند . اين بار نيز مردم جنوب منتظر کمک از طرف حکومت مرکزي نشده و خود وارد ميدان شدند و با نيرو هاي انگليسي به نبرد پرداختند . در اين زمان باقر خان تنگستاني و پسران خود و برادرزاده اش احمد شاه خان دوم بودند که شبانه وارد بوشهر شده و به کمک دريابيگي حاکم بنادر ، شتافتند . ولي با وجود کمک هاي مردم تنگستان و چاه کوتاه که داوطلبانه به نبرد با نيروهاي بيگانه پرداختند و همچنين کمکي که از پايتخت رسيده بود به دليل تفوق سربازان انگليسي از لحاظ اسلحه بوشهر بار ديگر به تصرف آنها درآمد و کساني که در مقابل نيروي انگليسي مقاومت نمودند ، همان تنگستاني ها بودند که تفنگ هاي فيتيله اي داشتند و باقر خان تنگستاني و شيخ حسين چاه کوتاهي و مخصوصآ پسران باقر خان يعني احمد خان [و حسن خان ] در اين جنگ رشادت فوق العاده اي ابراز نمودند و 740 تن از سپاه انگليس را هلاک ساختند . در اين جنگ حسينعلي خان دريابيگي حاکم بنادر ، جريان واقعه را به شاهزاده طهماسب ميرزا مويد الدوله ، والي فارس و بنادر جنوب ، گزارش داد و او بلافاصله واحدهايي از سربازان زير فرمان خود را به دشتي و برازجان فرستاد و به دريابيگي نوشت که: " به سران لشکر انگليسي ابلاغ کن که دولت هاي بزرگ را هرگز بر قانون نبود که بي موجبي نقض عهد کنند و از شرايط چندين عهدنامه چشم بپوشند و بعد از نقض عهد آهنگ جنگ کنند ، اين روش ترکمانان است که ناگاه بستيزند و بي آنکه خبر کنند با دوست و دشمن درآويزند . "
رشادت و دليري سربازان تنگستاني و فرمانده وطن دوست آنان باقرخان ، را از شرحي که در ناسخ التواريخ آمده مي توان دريافت :" لشکر انگليس روز دوشنبه نهم ربيع الثاني در حليله دو فرسخي بندر بوشهر از مراکب بحريه پياده شدند . . . روز چهارشنبه با شش فوج سرباز و هزار سوار و سي عراده توپ به جانب قلعه بهمني که يک فرسخي بوشهر است ، رهسپار شدند و وقت سر زدن آفتاب به کنار قلعه آمدند و اين همان روز بود که هنگام سپيده دم باقر خان از بوشهر برسيد و هنوز از رنج راه نياسوده بود که جنگ پيوسته گشت و باقر خان و احمد خان ، پسرش ، و شيخ حسين چاه کوتاهي با چهار صد تفنگچي به قوت عدد و کثرت عدو نگران نشدند و چون شيران جنگي آهنگ رزم کردند . از دو رويه گلوله توپ و تفنگ باريدن گرفت و کشتي هاي بزرگ انگليسي نيز از دريا عبور کرده در برابر قلعه بهمني ايستاده شد و توپ هاي شصت و شش پوند به سوي قلعه گشاده گشت بالجمله از بحر و بر جنگ درانداختند باقر خان و مردم او استوار بايستادند و از هنگام سربرزدن آفتاب تا نيمه روز نيران حرب مشتعل بود و زمين جنگ چنان تنگ افتاد که ايرانيان با شمشير به روي انگريزان درآمدند و جمعي را با تيغ بگذرانيدند . . . هفتصد و چهل تن از لشکر انگليس را به خاک درافکندند و پنج عراده توپ مآخوذ داشتند و بر زيادت از اين پنجاه تن از مردم مهندس و حکيم و سردار تباه شدند و مردم جراحت يافته نيز بسيار داشتند . هفتاد و دو تن از خويشاوندان باقر خان و شصت کس از سپاه او مقتول گشت. "
ولي بالاخره تنگستاني ها شکست خوردند باقر خان به نزد شجاع الملک مي رود و احمد خان فرزند وي در جنگ کشته مي شود تا اين ترانه بر سر زبان هاي زن و مرد دشتي و تنگستاني بيافتد :
خبر آمد که دشتستان بهار است زمين از خون احمد لاله زار است
الا اي مادر پيرش کجايي که احمد يک تن ودشمن هزار است
پس از تسلط نيروهاي بريتانيا بر بندر بوشهر به دستور مقامات بريتانيايي حکمران ايراني و هفت تن از همراهان او را به عنوان اسير جنگي به بمبئي فرستادند و در بوشهر حکومت نظامي بر قرار شد و انگليسي ها چنان بر شهر مسلط شدند که حتي مقررات حکومتي نيز براي آنجا تعيين نمودند .
نفوذ دولت استعماري انگلستان در ايران از اين زمان به بعد چنان گسترش يافت که آنان موفق شدند امتيازات عديده اي از جمله فروش دخانيات در ايران ، امتياز بانک شاهنشاهي و . . . را از دولت قاجاريه دريافت کنند و هر چه بيشتر بر اين آب و خاک دست اندازي کنند .
در اين سال ها که دولت استعماري انگليس بر نواحي جنوبي تسلط داشت اين علما و روحانيون بودند که هموراه با اعتراضات مردمي عليه استعمار پيشقدم بودند و هيچ فرصتي را براي تشويق مردم جهت ابراز احساسات ضد اجنبي از دست نمي دادند . مثلآ در فوريه 1906 م موقعي که مدير کل گمرک از تخليه محمولات شناورهاي محلي در باراندازهاي خصوصي جلوگيري مي کرد ، مردم بلافاصله به علما مراجعه کردند ، و آنها نيز توانستند مدير گمرک را وادار ساخته تا دستوراتش را لغو کند . همچنين مسيو هين سنز مدير گمرک بوشهر که در رفتار با افراد محلي شيوه سختي در پيش مي گرفت باعث شد که دشمني مردم عليه او بر انگيخته شود به طوري که کشمکشي بين کارمندان گمرک و کارکنان شناورهاي تشاله اي درگرفت . بعضي از روحانيون از کارکنان شناورها حمايت کردند که در نتيجه خصومت دامنه داري پي ريزي شد و همين امر سبب انتقال دريابيگي و مسيو هين سنز در 1906 م از بوشهر شد . در همين سال ها بود که نيروهاي محلي براي مقابله با نيروهاي انگليسي و ضربه زدن به آنها سعي مي کردند که در راه ها به آنها حمله کنند و خساراتي وارد سازند چنانکه سر پرسي کاکس در گزارش سالانه خود در 1906 م آورده: " در آغاز ماه سپتامبر سروان اي . اف . ردي جمعي ارتش هند ، که از طريق شيراز و تهران عازم مشهد بود در بين اين راه مورد تهديد واقع شد ، ‌و تقريبآ مقارن همين احوال ، کارواني که حامل کالاهاي شرکت ديکسون بود ، در کنار کنار تخته مورد تعرض قرار گرفت ، و محمولاتش هم به سرقت برده شد . در نقطه ديگري موسوم به ، پل آبگينه ، سر جوخه هندي ، جمعي دايره حمل و نقل که تصدي 100 رآس قاطر را به عهده داشت چند ساعتي متوقف گرديد و رآسي 10 شاهي باج از او مطالبه شد . "
يکي از بزرگترين جنايات انگليس در ايران که به کمک روسيه انجام گرفت قرارداد 1907 م بود که در زمان نخست وزيري امين السلطان اتابک در پترزبورگ پايتخت روسيه ، به امضاء رسيد که بر اساس آن ايران به سه منطقه شمال روسيه ، جنوب انگليس و يک منطقه ظاهرآ بي طرف تقسيم شد . در همين زمان مستر لينچ انگليس که به قول ادوارد براون به اوضاع ايران آشنا بوده در مقاله اي که در ماه آوريل مجله آسيايي امپراتوري نوشت با نهايت گستاخي و بي شرمي در صدد تحقير ملت ايران بر آمده چنين مي نويسد : " بياييم اميدوار باشيم که اين پيمان شايد ما را به مناسبات بهتري با روسيه رهبري کرده و بلکه از روي شالوده درستي ما را از ترس و نگراني برهاند . من مي ترسم تمايل به بهبودي روابط با ايران مشکل بشود ؛ چه ايران مانند روح مرده اي است که در ضيافتي که به احترام روسيه در اين قرارداد بر پا ساخته ايم ، ظاهر شده باشد . وقتي نشاط اين جشن اوج گرفت و جام ها به سلامتي يکديگر مبادله مي گردد ، اين ملت کوچک که آثار هنر و هوش او جهان را منور و توانگر ساخته است ميان حيات و مرگ افتاده ، بدون اينکه شرکت داده شده باشد تنها و بيچاره به پاي ما افتاده است . "
دکتر ملک زاده در کتاب زندگاني ملک المتکلمين درباره انعکاس قرار داد 1907 در ايران چنين مي نويسد : " دولت ايران به وسيله وزارت خارجه و حسن پيرنيا ، مشيرالدوله ، که در آن زمان سفير ايران در دربار روسيه بود ، به اين معاهده اعتراض کرد و مجلس شوراي ملي عدم رسميت اين معاهده را که بر خلاف حق و عدالت و استقلال ايران بود ، اعلام نمود ولي کسي به اين اعتراض جوابي نداد . " بعد از اين قرارداد بود که بار ديگر افکار عمومي جنوب کشور عليه استعمار انگليس تهييج شد تا جايي که سر ژاژ وارندر فرمانده کل نيروي دريايي هند شرقي که هر سال از بوشهر و بندرعباس ديدار مي کرد به درخواست وزير مختار انگليس در سال 1907 م برنامه ديدار خود از اين بنادر را کنار گذاشت و تنها از بنادر مسقط ، بصره ، کويت و بحرين ديدار نمود .
پس از صدور فرمان مشروطيت در 14 جمادي الثاني 1324 ش و شکل گيري مجلس شوراي ملي ، انجمن ها و روزنامه ها و . . . از آزادي بيشتري برخوردار شدند و توانستند به نقد حاکمان ولايات وزير سوال بردن نفوذ کشور هاي خارجي در مملکت دست بزنند . در اين دوره انجمن ها و روزنامه ها در جنوب کشور نيز رونق گرفته ، و سعي کردند مقامات رسمي دولتي را وادار سازند که برخلاف رفتارشان با نيروهاي انگليسي کمتر موضعي آشتي جويانه داشته باشند و درصدد بر مي آمدند که صداي خود را از طريق ارسال نامه و تلگراف به مجلس برسانند و در روزنامه هاي محلي مقالاتي عليه آنها چاپ كنند .
سر پرسي کاکس موضع مردم محلي جنوب کشور را در برابر نفوذ استعمار انگليس اين گونه بيان مي کند " در منطقه خليج فارس اين مطلب به خوبي قابل درک است ، که تنها نفوذ آشکار خارجي که توده مردم با آن آشنا بوده ، نفوذ بريتانياي کبير است ، بنابراين اکنون بازتاب طبيعي آن اين است که فشار تمام اين تبليغات و نشريات بر دوش ما سنگيني مي کند . ضمنآ در سال گذشته عوامل مليون ايراني تمالم توانشان را به کار بردند تا بر حکمران محلي فشار آورند تا او از دخالت هاي انگليس در حمايت از اتباع بحرين و سواحل متصالح جلوگيري کند ؛ که در نتيجه رخداد هاي پر درد و سر زيادي هم در اين مورد به وقوع پيوست . "
در سال هاي پس از انقلاب مشروطه و استبداد صغير تا زمان جنگ جهاني اول نارضايتي تجار ، نيروهاي محلي ، كارگران بندري بوشهر و . . . روز به روز از حضور نيروهاي انگليسي در آن مناطق بيشتر مي شد زيرا نيروهاي انگليسي در برابر نيروهاي ملي و اسلامي محلي ايستادگي مي کردند و همچنين باعث شده بودند که تجارتخانه هاي محلي مانند تجارتخانه شبانکاره که در بوشهر و شيراز از معتبرترين تجارتخانه ها بود از رونق بيافتد . هرچند آنها عريضه هايي به وزارت خارجه ايران مي نگاشتند ولي بدون پاسخ باقي مي ماند و بالاجبار دادخواهي خود را به مجلس شوراي ملي مي فرستادند که کمتر به نتيجه مي رسيد . آنها در تلگراف هاي خود درد و رنج خود را اين گونه بيان مي کنند :
". . . هر چقدر عريضه به وزارت جليله خارجه عرض مي نماييم به کلي بي اعتنايي مي نمايند . . . پس تکليف ما فلک زدگان در اين بين چه مي باشد؟ رو به کجا کنيم؟ پناه به که ببريم . . .؟ "
" عرض داشت ورثه سادات شبانکاره چقدر از ظلم و ستم هاي کارگزاري و انگليسي ها در حق ما فلک زدگان عرض نموده باشيم ما را از هستي ساقط نموده هر چه انگليسي ها به آنان مي گويند رفتار مي نمايند آخر تقصير و گناه ما چه مي باشد ؟ مگر ما ملت ايران نيستيم نبايد کارگزاري همراهي با ما بنمايد مگر چه شده کارگزاري صراحتآ مي گويد که مي دانيم که انگليسي ها طلبي ندارند وزارت خارجه عقب مي کند که همراهي با انگليسي ها نماييم . . . پس ما رو به کجا نماييم و غرض حال را به کي بنماييم ؟کارگزاري مآمور دولت است در صورتي که همراهي با خارجه ها بنمايد معلوم است که بر ما چه خواهد گذشت . . .؟ "
همچنين ظلم و اجحاف نيروهاي انگليسي تا جايي رسيده بود که تاجران انگليسي که با مردم آن نواحي معامله مي کردند حق مردم را به درستي پرداخت نمي نمودند : " . . . فدوي يک نفر از رعيت بيچاره[نا خوانا ]حب ايران چند سالي است مبلغي که فوق قوه و حوصله و تواناييم مي شد از مستر دکسن تاجر انگليسي طلبکارم . . . از 1319 تا کنون بدوآ به جناب مرحوم واثق الملک و بعد مرحوم محتشم الوزراء . . . همچنين به وزارت امور خارجه کرارآ تظلم و شکايت کرده ام . . . هيچ فايده اي حاصل نيامده . . . حاج نصير بهبهاني از بوشهر "
با توجه به اسنادي فوق و اسناد ديگر اين نتيجه استنباط مي شود که کارگزاري هاي گمرک هيچ قوه و اختياري از خود نداشتند و به جاي اينکه نسبت به مردم محلي تسامح بيشتري از خود نشان دهند نسبت به آنها سخت گيري کرده و بيشتر جانب نيروهاي انگليسي را رعايت مي نمودند .
هنگامي که دولت انگليس نيرو هاي جديدي وارد سواحل جنوبي کشور مي کرد با توجه به اين که خيلي سريع توسط نيرو هاي محلي و علما و روحانيون به دولت خبر داده مي شد ولي کمتر پيش مي آمد که آنها بتوانند اقدامي سريع انجام داده و از ورود نيرو هاي انگليسي به آن نواحي جلوگيري کنند . در چنين مواقعي اين نيرو هاي محلي و مذهبي بودند که در مقابل نيروهاي خارجي مي ايستادند و نقش رهبري مردم را بر عهده مي گرفتند از جمله اين افراد کساني مانند آيت الله سيد عبدالله بلادي ، آيت الله سيد مرتضي اهري ، رئيس علي دلواري ، آيت الله سيد عبدالحسين لاري و چند تن ديگر بودند که طي اين سال ها به نحو موثري قدم در ميدان مبارزه عليه استعمار گذاشته و از بذل هيچ کوشش و فداکاري دريغ نمي کردند . مثلآ در يکي از تلگراف هايي که آيت الله سيد عبدالله بلادي و ديگر علما به مجلس شوراي ملي ارسال مي کنند نسبت به ورود قشون انگليس به نواحي جنوبي اعتراض کرده و حتي تا جايي پيش مي روند که به دولت پيشنهاد مي کنند در صورتي که توان اداره مملکت و دفع حملات نيرو هاي خارجي را ندارند خادمان شريعت ( علما و روحانيون ) را در جريان قرار دهند .
نتيجه
مقدمه حضور استعمار انگليس در خليج فارس به دوره سلطنت شاه عباس اول باز مي گردد که ناوگان جنگي کمپاني آنها موفق به طرد پرتغالي ها از بندر عباس و جزيره هرمز شد و توانستند اجازه تآسيس تجارتخانه در کرانه هاي خليج فارس را بدست آوردند . هر چند در دوره افشاريه و زنديه نيز نيروهاي انگليس در خليج فارس حضور داشتند ولي نتوانستند امتيازات چنداني به دست بياورند و نفوذ خود را مستحکم کنند .
در دوره قاجاريه بود که دولت انگليس توانست از ضعف و زوال پادشاهان اين سلسله نهايت استفاده را کرده ، و امتيازات عديده اي بدست آورد . اين پير کهن استعمار سه بار در سال هاي 1837 م و1856 م و 1915 م به منطقه خليج فارس هجوم آورد و صفحات جنوبي اين مرز و بوم را دچار آشفتگي و هرج و مرج نمود. اگر چه هر سه بار دولت مرکزي از مقابله با نيروهاي استعماري ناتوان بود ولي اين مردم جنوب بودند که با حمايت افرادي چون آيت الله بلادي ، آيت الله لاري ، رئيس علي دلواري ، باقر خان تنگستاني ، حسين خان چاه کوتاهي و آيت الله اهري توانستند در مقابل نيروهاي خارجي ايستادگي کرده و جان و مال خود را فداي ناموس و وطن خود کنند و اجازه ندادند که يک وجب از خاک جنوب کشور زير سلطه استعمار برود .
***
سند شماره 1
اداره تلگراف دولت عليه ايران
از بوشهر به طهران
مجلس مقدس شوراي ملي مقام [ناخوانا] اشرف رئيس الوزراء مقام وزارت داخله عرض مي کنم ما بيچارگان رعاياي جزيره ي هرمز از دست تعديات کسان گمرک خود سير شده ايم مفصل بهانه جويي مي کند ما را چوب مي زند اخراج مي نمايند فرنگي ها و ارامنه دست اندازي به ناموس ما مي نمايند آخر کجا انصاف است ما بيچارگان رعاياي ايران اين طور گرفتار باشيم در اين هواي گرم ما را مجبور مي کند به کار کردن نصف اجرت به ما مي دهند سابقآ دست معين التجار بود سالي چهار ماه خودمان کار مي کرديم يک ماه بعد از عيد دست از کار مي کشيديم حال اين قسم گرفتار شده ايم اغلب از ما را اخراج کرده اند که پناه برده اند به مشايخ عمان و آنقدر به ما سخت گرفته اند که جرئت نداريم شررح حال خود را به جايي بگوييم هر جا مطلع شوند فورآ چوب زده خانمان را تصرف کرده از هرمز خارج مي کنند چنانچه جمعي را کرده اند محضآ لله اين غلامان را از دست اين فرنگي و اين ارامنه نجات دهيد يک نفر آدم محرمانه خرج داديم فرستاديم به بوشهر اين تلگراف را بکند و جواب بگيرد هرگاه به داد اين بيچارگان نرسيد همگي مجبوريم پناه ببريم به مشايخ جزيره هايي که از خاک ايران خارج شده که اقلآ جان و ناموسمان محفوظ شود .
عموم اهالي هرمز ابوالقاسم موسوي محمد حسين احمد بحريني محمد تقي باقر رضا علي غلامعلي محمد امين رضا علي رضا احمد عماني محمد ابراهيم عباسعلي مرتضي موسوي علي محمد باقر حسين علي صف رستم عبدالرحيم خليل علي حسين ناصر - به تاريخ 28 شهر اسد 1329
***
سند شماره 2
مجلس مقدس شوراي ملي
وزارت امور خارجه
اداره انگليس دائره
مورخه 2 جمادي الاول 29
نمره15406
مرقومه 15089 راجع به سوال آقاي بهجت شرف وصول بخشيد خبر ورود قشون انگليس به قصبه ي انصار هنوز از موقع رسمي به وزارت خارجه نرسيده روز 29 جمادي الاولي تلگرافي از بوشهر به امضاء عبدالکريم معلم مدرسه ي سعادت مبني بر اين خبر به وزارت خارجه رسيد فورآ مراسله ي رسمي به سفارت لندن نيز تلگرافآ تعليم اقدام داده شد و نيز به کارگذار عربستان مآموريت داده شده است که به آن نقطه رفته اقدامات انگليسي ها را مشاهده و راپورت بدهد و به وزارت جليله داخله اخطار شده است که دستور العمل تلگرافي به آقاي سردار ارفع بدهد عجالتآ اين اقدامات از طرف وزارت خارجه به عمل آمده و حصول نتيجه ي مطلوبه تعقيب خواهد شد بنابراين آقاي بهجت سوال خودش را به تعويق بيندازد ضرري نخواهد داشت .
امضاء : وزارت امورات خارجه
***
سند شماره 3
بندر لنگه ملاحضه راپورت محمد بن احمد از بنادر
4-43
از عدم توجه اولياء امور در امورات بنادر و هجوم اشرار و ورود قشون انگليس به مساعدت اقتدار نظام نائب الحکومه اينجا و توقف آنها پانزده روز در بندر مزبور و خوابانيدن بيرق ايران در محلات و پيشرفت پليتيک انگليس در نواحي بنادر و خيانات ظاهره از اقتدار نظام نائب الحکومه بنادر شکايت و توجه اولياء امور را به آن صفحات جلب مي کند که با حالت حاليه بنادر غفلت اولياء امور باعث نفوذ پليتيک انگليس و ياس اهالي بنادر و رفتن مملکت خواهيم بود .
( عين راپورت في البدايه الي النهايه قابل ملاحظه و توجهات مخصوصه است )
***
سند شماره 4
اداره تلگراف دولت عليه ايران
از بوشهر به طهران
توسط مجلس شورا ملي والا حضرت نائب السلطنه هيئت وزراي عظام [ناخوانا] کم الي تعالي محذوراتي که در ورود قشون انگليس از طرف امناء دولت به توسط حکومت و روسا مشاهده مي نماييم با آنچه به راي العين از اقدامات دولت همجوار مي بينيم خيلي مايه حسرت و سرگرداني است و نمي توان با اين انتشارات تن به هر ذلت در داد از تسليم آن ذات محترم در چنين امر مهمي که اضمحلال مملکت را نشان مي دهد به تصور يکي از دو شق ناچاريم يا ملاحظه از بعضي مقتضيات اصلاحات که در نزد اين جانبان مخفي است يا بي اطلاعي اولياء امور از وضع قشون و ترتيبات دولت همجوار است و چنين رسانيده اند که عده اي فقط براي حفظ قونسول خانه [ناخوانا] در صورت اهل واجب است اين خادمان شريعت را واقف از کفات مخفيه نمود تا آن تکاليف اسلامي را در عهده ساقط کرد در صورت ثاني عرض مي نماييم تاکنون چهارصد نفر از سواره و پياده هندي و عمله جات و مقداري جهازاتش اسباب سر بسته که بيشتر اسباب وحشت است به اسم سامان وارد و پياده کرده اند و بعلاوه از ششصد راس اسب و استري که به هم راه افتاده اند پانصد و بيست راس قاطر از اين جا اجاره نموده اند و زير بار برده اند باز به همين اندازه سامان و سواران در کار نرفتي است که مجددآ پانصد قاطر از اين جا اجاره نموده که تعيين است به قراري که مسموع شده تا پنج مرتبه چنين مقدار سوار روي مان نازل خواهند نمود براي ترويج مقاصد خود و تسهيل عبور مي گويند پول ماست که در عرض راه بذل مي نمايند آخر اين چه بدبختي است خادمان شريعت حاضر نيستيم که دست بسته خود و ملک و ملت را به ذلت اجانب نمائيم و اينگونه سکوت و تحمل هم با طريقه شرع محمدي و ضروري بودن وجوب دفاع را وظيفه عموم ملت است کليتآ منافي است چنانچه واقعآ رشته مملکت داري از کف اولياء امور خارج گشته و امکان دفع حملات اجانب را ندارند واجب که خادمان شريعت را واقف گردانيد تا به تکاليف اسلاميت خود معمول دارند در حالتي که مملکت از کف برود به نيک نامي باشد .
اولي في رکوب العار جواب فوري للنم عموم علما الاحقر عبدالله موسوي بلادي الاحقر جواد طباطبائي الاحقر محمد علي موسوي الاحقر علي دشتي الاحقر مرتضي موسوي صدرالاسلام
***
سند شماره 5
اداره تلگرافي دولت عليه ايران
از بوشهر به طهران
مجلس مقدس محض لله نظري به ثغور مملکت اسلامي بفرمائيد خود را [ناخوانا] نمي توان داد دولت انگليس که شبانه روز است متصل لوازم سواران را سر بسته بدون تفتيش گمرک وارد مي نمايد هزار سال نمي توان شمرد با اين حال اگر اطمينان داريد ما را هم مطمئن بفرمائيد و الا تدبيري کنيد که مزاحمت نشود هفتصد قاطر به جهت حمل لوازم تعيين و تلگرافات متعدده که اصلآ تا امروز هشتم ذي القعده جواب نداده ايد .
الاحقر عبدالله موسوي بلادي
تاريخ 8 عقرب سنه 1329
***
منابع
-آرنولد ، ويلسون . خليج فارس، ت : محمد سعيدي ، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1342 .
-امين ، عبدالامير . منافع انگليسي ها در خليج فارس، ت :علي مير سعيد قاضي ، آژنگ، 1367.
-پري ، جان ر . کريم خان زند (تاريخ ايران بين سالهاي 1747م - 1779 م) ت : علي محمد ساکي ، تهران : انتشارات آسونه ؛ 1381.
-حقايق نگار خورموجي ، ميرزا جعفر. نزهت الاخبار ، تصحيح و تحقيق : سيد علي آل داود ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سازمان چاپ و انتشارات : کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي ، 1380.
-رايين ، اسماعيل. دريانوردي ايرانيان ؛ جلد 2 ؛ چاپ دوم ؛ تهران : چاپخانه زيبا ؛ 1356.
-راضي ، منيره. پليس جنوب ايران ، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامي ، 1381.
-سيوري ، راجر . ايران عصر صفوي ، ت :کانمبيز عزيزي ، چ پانزدهم ، تهران : نشر مرکز ، 1385 .
-شعباني، رضا. تاريخ تحولات سياسي – اجتماعي ايران در دوره ي افشاريه و زنديه ، چ پنجم ، تهران : تابستان 1383 .
-شميم ، علي اصغر. ايران در دوره ي سلطنت قاجار؛ چاپ دوم ؛ تهران : زرياب ؛ 1383.
-فرامرزي ، احمد . کريم خان زند و خليج فارس ؛ به کوشش ک حسين فرامرزي ؛ تهران ک بي نا ؛ 1346 .
-کلي ، جي . بي . – گرني داد .ت:حسن زنگنه ، بوشهر:انتشارات شروع – مطالعات ني لبک ، 1387 .
-فلور ، ويلم. اختلاف تجاري ايران و هلند ؛ ت: ابوالقاسم سري ، تهران : انتشارات توس ، بهار 1371
-گزارش هاي سالانه سر پرسي کاکس سر کنسول انگليس در بوشهر ( 1911م – 1905 م / 1329 ه ق – 1323 ه ق ) ، ت : حسن زنگنه ، به کوشش ک عبدالکريم مشايخي ، بوشهر : انتشارات پروين با همکاري مرکز بوشهر شناسي [ بهار 1377.
-گريوز ، فليپ . مآموريت سر پرسي کاکس در حوزه خليج فارس و ايران ، ت: حسن زنگنه ، تهران : نشريه ديد ، 1380.
-لسان الملک سپهر ، ميرزا محمد تقي. ناسخ التواريخ ، به اهتمام جهانگير قائم مقامي ، جلد چهارم، تهران : انتشارات کتاب فروشي اسلامي ،1353ش .
-مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي، دوره 2 ، کارتن 163 ، جزوه دان 32 ، پوشه 1، 2 ، 6 ، 7 ، 11 .
-ملک زاد ، مهدي ه . زندگاني ملک المتکلمين ، تهران : شرکت نسبي علي اکبر علمي و شرکاء، ارديبهشت 1325.
-هوشنگ مهدوي ،عبدالرضا . روابط خارجي ايران از ابتداي جنگ جهاني اول ؛ چاپ دوم ؛ تهران: اميرکبير ؛1355.
-هنت ، کيتن . جنگ ايران و انگليس در سال 1273 ه ق ، ت: حسين سعادت نوري ، تهران: دنياي کتاب ، 1362.

پانزده خرداد در مطبوعات داخلی

يك سند
اعتراض زنان مسلمان ايران به ادامه بازداشت امام خميني

سرنوشت نظارت مجتهدين بر مصوبات مجلس

پاسخ حكيم به شاه قاجار

دست نوشته‌های آیت‌الله مکارم‌شیرازی از درون زندان

روسيه و جنبش تنباكو

اسنادي از «لاينز»

يك دزد به جاي همه دزد‌ها!

مبارزات مردم جنوب با استعمارگران انگليس به روايت اسناد مجلس

معرفي كتاب