روسيه كشوري آرشيوي است. تاريخ هزار ساله روسيه و نظام كمونيستي سابق در ميراث مكتوب عظيمي منعكس مي‌باشد كه بالغ بر 000/000/222 پرونده يا 4000 كيلومتر قفسه ‌آرشيو مي‌شود. اين مجموعه اسناد در 2400 آرشيو دولتي و شهرداريها جاي گرفته‌اند. مجامع علمي و فرهنگي داخلي و بين‌المللي علاقمندند بدانند اين اسناد ارزشمند چگونه نگهداري مي‌شوند و مورد استفاده قرار مي‌گيرند. بايد گفت در اين مورد زمينه تاريخي فراگيري وجود ندارد. بعد از انقلاب اكتبر 1917 م در روسيه، بلشويك‌ها به پيشنهادات دانشمندان مشهور روسي در جهت توسعه و بهبود آرشيو عمل كردند و در 1918 م «اداره آرشيو مركزي» براي نگهداري مجموعه‌هاي آرشيوي دولتي تشكيل شد. پس از ملي كردن اسناد كليسا، شركتهاي خصوصي، خانواده‌هاي بزرگ و سرشناس و بازرگانان تقريباً ديگر آرشيو خصوصي در كشور باقي نماند و تنها آرشيو حزب حاكم (حزب كمونيست) مستقل از آرشيو مركزي فعاليت مي‌كرد.
تغييرات اساسي كه در زندگي اجتماعي و اقتصادي كشور در اواخر دهه 1980 م و آغاز دهه 1990 م رخ داد منجر به اصلاحات آرشيوي جديدي شد كه تاكنون ادامه دارد. در واقع براي اين اصلاحات از قبل برنامه‌ريزي نشده بود و تصميمات عمده به دنبال رويدادهاي كشور اتخاذ شد. كار با ضميمه كردن اسناد حزب كمونيست به مجموعه اسناد آرشيوي فدراسيون روسيه شروع شد. در پايان سال 1991 م «سازمان خدمات آرشيوي روسيه» كه به اختصار «روس آرشيو» ناميده مي‌شود، ساير مراكز اسناد و مدارك چون سازمان فدرال مديريت آرشيو، آرشيو مركزي حكومت كمونيستي و آرشيو حزب كمونيست را همراه با ساختمانها و كارمندان مربوط تحت كنترل و نظارت خود درآورد. اين اقدام تمركز مديريت آ‌رشيوهاي دولتي را به دنبال داشت. گامهاي بعدي در جهت بهبود وضعيت آرشيو با توسعه اقتصاد بازار و توفيق در امر تمركز‌زدائي در روسيه مرتبط مي‌باشد. اكنون عدم تمركز با ايجاد آرشيوهاي اختصاصي در بانكها، شركتهاي بزرگ، بنيادهاي فرهنگي و علمي تا حد زيادي اجرا شده است. به عنوان مثال اخير در شهر مسكو مراكز آرشيوي دولتي براي مجمع اسناد فرهنگي روسيه، مجموعه اسناد گورباچف و انجمن ياد بود كه داراي مدارك بسيار ارزشمندي در رابطه با زندگي سياسي و فرهنگي كشور است تشكيل شده است.
هدف از تغييرات مذكور توصيف و معرفي نظام‌هاي آرشيوي نوين است كه نيازهاي علمي، فرهنگي و اطلاعاتي جامعه هوشمند متمدن را برآورده مي‌سازد. در عين حال باور داريم كه ادامه ارتباط و استفاده از نظام‌هاي سنتي و تجارب ملي توسعه آرشيوي نيز لازم است. در واقع ما اصلاحات آرشيوي را با اتخاذ شيوه‌هاي متحول انجام داده‌ايم و قانون آ‌رشيوي جديد روسيه منعكس كننده اين امر است.
بايد متذكر شويم كه چه قبل از انقلاب اكتبر و چه در زمان حكومت كمونيستي، روسيه فاقد يك قانون منسجم آرشيوي بود و تصميمات طبق فرامين تزار امپراطور و بعدها صرفاً توسط كادر رهبري حكومت كمونيستي اتخاذ مي‌شد. اكنون چند سال است كه قانون آرشيوي جديد اجرا مي‌گردد. اين قانون كه در 1993 م به تصويب پارلمان روسيه رسيد شامل آرشيوهاي فدرال و منطقه‌اي مي‌گردد و همبستگي بين آنها را منعكس مي‌سازد. علاوه بر آن رابطه بين شهروندان، جامعه و دولت را در زمينه فعاليتهاي آرشيوي تنظيم مي‌كند. تا سال 1994 م قانون آرشيو در 10 منطقه از 86 منطقه روسيه مجري گرديده است.
عبارت مجموعه‌ها يا دارائي آرشيوي فدراسيون روسيه، همه اسناد ارزشمند اعم از تاريخي، علمي و فرهنگي را در بر مي‌گيرد و به بخشهاي دولتي و خصوصي تقسيم مي‌شود. اسناد آ‌رشيوي بخش دولتي شامل اسناد ادارات، نهادها، سازمانها، مؤسسات دولتي و شهرداريها مي‌شود. اسناد كليسا، احزاب سياسي، سازمانهاي اجتماعي و افراد حقيقي جزء آرشيو خصوصي محسوب مي‌شوند. دولت تنها در دو صورت مي‌تواند در كار آرشيوهاي خصوصي دخالت كند: جلوگيري از خروج غير قانوني اسناد منحصر به فرد و با ارزش از كشور و نظارت بر ثبت و ضبط آنها، زيرا مجموعه اسناد بخش خصوصي هم بايد به اطلاع دولت رسيده و در آمار عمومي درج گردد.
حيطه فعاليت آرشيو دولتي روسيه «روس آرشيو» و شهرداريها از اين قرار است:
آرشيهاي دولتي روسيه مستقيماً آرشيوهاي فدرال را اداره و بر رعايت مفاد قانون آرشيو، دريافت اسناد، ثبت، آماده‌سازي، و استفاده از اسناد در سراسر كشور نظارت مي‌كند. وزارتخانه‌هائي كه اسناد آرشيوي زيادي را خود نگهداري مي‌كنند بايستي مقررات خود را با «روس آرشيو» هماهنگ سازند. آرشيوهاي منطقه‌اي و شهرداريها گرچه از استقلال برخوردارند ولي عملكرد آنها بايد با استانداردهاي تعيين شده براي حرفه آرشيو مطابقت داشته باشد. اين استانداردها و معيارها در سطح فدرال تهيه و تعيين مي‌شوند.
اسناد آرشيوهاي دولتي و شهرداري از جمله تمام فهرست راهنماهاي آنان براي افراد حقوقي و حقيقي، بدون در نظر گرفتن مليت، افكار سياسي و مذهبي آنها قابل دسترسي مي‌باشد. براساس قانون سال 1993 م در مورد اسناد محرمانه كه افشاي آنها بر منافع كشور تأثير سوء مي‌گذارد، گذشت مدت 30 سال براي دسترسي به اينگونه اسناد تصويب شده است. دسترسي به اطلاعات در مورد زندگي خصوصي افراد مثل وضعيت سلامتي، ثروت، خانواده، مراودات و ... كه فاش شدن آنها زندگي يا امنيت فرد را به خطر مي‌اندازد پس از گذشتن 75 سال از تاريخ ايجاد مجاز مي‌گردد. در صورت ضرورت با كسب اجازه از خود فرد يا وراث قانوني او مي‌توان قبل از 75 سال به اسناد مذكور مراجعه كرد.
قانون آرشيو مقرر مي‌دارد كه دولت بايد تسهيلات مالي و تجهيزات فني مورد نياز آرشيوهاي دولتي و شهرداري را در بودجه فدرال، منطقه‌اي و شهرداري ملحوظ دارد. آرشيوها مجازند علاوه بر بودجه تعيين شده از منابع ديگري نيز كسب درآمد كنند، مثلاً اخذ مبالغي از افرادي كه از اسناد آرشيوي در مشاغل و تجارت آزاد استفاده مي‌كنند. در سالهاي اخير پس از فروپاشي نظام كمونيستي به علت مشكلات اقتصادي كشور بودجه آرشيوهاي روسيه هم محدود شده و بخصوص در بودجه فدرال هزينه نگهداري آرشيوها كاهش يافته است. برنامه احداث مخازن جديد آرشيوي نيز متوقف شده است. وسايل فني مورد نياز هم به همين وضع دچارند.
برخي اوقات ما را ملامت مي‌كنند كه در برابر مراجعه به اسناد‌مان پول زيادي از اشخاص بخصوص از خارجيها دريافت مي‌كنيم. بايد متذكر شوم كه قانون اين اجازه را به همه آرشيوهاي كشور در صورت استفاده تجاري از محتواي اطلاعاتي‌اسنادشان داده است. علاوه بر آن در صورت انجام خدماتي چون يافتن اسناد مورد نياز افراد، تهيه كپي از متن آنها و غيره نيز مجاز به دريافت وجه مي‌باشيم. ولي اين خواسته و تمايل قلبي ما نيست بلكه نياز و ضرورت چنين ايجاب مي‌كند. هر چند كه تدوين رسالات و كتب مستند با همكاري و مشاركت ساير كشورها براي آرشيويست‌ها هم بهره علمي و هم بهره مالي دارد. با اين همه كاملاً آگاهيم كه بودجه رسمي كشور درگذشته، حال و آينده تنها منبع اصلي مالي براي آرشيوهاي دولتي و شهرداري محسوب مي‌شود. ما بر اين باوريم كه در بيشتر مواقع، دانشمندان و پژوهشگران بايد پرداخت وجه بتواند به اسناد آرشيوي مراجعه كنند. اميدواريم با اقدام اخير دولت در به استخدام درآوردن آرشيويستهاي كشور، هم موقعيت اجتماعي اين حرفه تحكيم شود و هم وضعيت مالي آرشيوها بهبود يابد.
با تصميم رئيس‌جمهور روسيه در مارس 1994 م تقريباً بيش از نيمي از 000/23 آرشيويست روسي اكنون به عنوان كارمندان دولت حقوق دريافت مي‌كنند و شرايط نامطلوب قبلي تا حد زيادي از بين رفته است. اين اقدام تنها شامل كاركنان آرشيوهاي فدرال و منطقه‌اي كه ارزشمند‌ترين اسناد رانگهداري مي‌كنند نمي‌گردد. در آينده نزديك قرار است فهرست جديد شرح مشاغل آرشيوي و مقررات مربوط تدوين گردد. به سامان رساندن اصلاحات آرشيوي با اقدامات مذكور بستگي تام دارد.
آرشيوهاي روسيه معمولاً رابطه نزديكي با علوم داشته و دارند. در گذشته دانشمندان مشهوري در آرشيوها كار كرده يا جزء رؤساي آن بوده‌‌اند. در شرايط كنوني نيز حفظ اين ارتباط اهميت بسزائي دارد. بخصوص بايد توجه داشت كه آرشيويست‌ها درگير كاغذبازي و ديوان سالاري نشوند و كماكان پژوهشگر و پوياي دانش و اطلاعات باقي بمانند. همچنين درصدد آنيم كه از امكانات آموزش عالي كشور بخصوص دو دانشگاه مسكو و كاترين بورگ2 كه مدتها مدير، كارشناسان و متخصصاني براي فعاليت‌هاي مختلف آرشيوي تربيت كرده‌اند بيشتر بهره‌گيريم. ما تجارب كشورهاي ديگر ار به دقت بررسي كرده‌ايم. كشورهائي كه در آنجا آرشيويست‌ها در استخدام دولت هستند و دست‌آوردهاي بسيار خوبي در زمينه اطلاع‌رساني و بررسيهاي تاريخي داشته‌اند.
از جمله مشكلات موجود بايد از دسترسي به اسناد محرمانه نام برد. كاربرد و تطبيق استانداردهاي دموكراتيك مشخص شده در قانون آرشيو يك مسأله فني پيچيده است ولي بخصوص در آرشيوهاي بزرگ حتي‌الامكان بايد محدوديت‌هاي دسترسي به اسناد و مدارك را كاهش دهيم. ما متوجه شديم كه در آرشيوهاي فدرال و حزب كمونيست تعداد زيادي اسناد مهم كه 50 الي 70 سال از تاريخ ايجادشان گذشته بود، همچنان متروك، محرمانه و غير قابل دسترسي مانده بودند. به همين دليل از سال 1991 م تا 1993 م از تعداد 000/000/5 پرونده رفع محدوديت مراجعه شد و اميدواريم تا پايان اين قرن كليه اينگونه پرونده‌ها در دسترس پژوهشگران قرار گيرد.
كاستي‌هاي خدمات آرشيوي3 از جمله فهرست راهنماهاي اسناد هم مانع ديگري در راه مراجعه به اسناد و استفاه از آنها است. مي‌توان گفت تقريباً تمام اسناد آرشيوي حزب كمونيست، فاقد فهرست مدون مي‌باشند و بسياري از فهرست‌هاي آرشيوهاي دولتي هم بدون استفاده مانده‌اند كه بايد براي چاپ مجدد آماده و تنظيم شوند تا به عنوان منبع اصلي مراجعه در بخش خدمات آرشيوي قرار گيرند. بدين منظور اخيراً 9 فهرست راهنما در مورد مجموعه اسناد آرشيوهاي فدرال از جمله راهنماهاي فشرده4 براي «مركز روسي حفظ و نگهداري و بررسي اسناد تاريخ معاصر» كه همان آرشيو مركزي حزب كمونيست است به چاپ رسيده است.
بزودي آرشيوهاي دولتي روسيه به طور كامل از فن‌آوري كامپيوتر استفاده كامل خواهند كرد. مركز اصلي آموزش كاركنان آرشيو هم در آرشيو مجهز شهرداري مسكو كه داراي شبكه كامپيوتري و 70 دستگاه سخت‌افزار الكترونيم است تعيين شده است. كارهاي مقدماتي و تهيه برنامه‌هاي هماهنگ براي ثبت مجموعه اسناد همه آرشيوهاي كشور نيز در حال اتمام است. در حال حاضر نيمي از آرشيوهاي فدرال و منطقه‌‌اي درگير ايجاد پايگاه‌هاي اطلاعاتي خودكار هستند. پايگاه اطلاعاتي در مورد تلفات ارتش سرخ شوروي طي جنگ جهاني دوم با بيش از 000/000/19 ورودي و 19 هيگو بايت5، از اهميت زيادي برخوردار است. هزينه ايجاد اين پايگاه توسط مجمع بين‌المللي بنيادهاي صلح6 پرداخت شده است. اما متأسفانه هنوز فعاليت اصلي در اين راه انجام نگرفته است.
از اهم مشكلات شهروندان روسيه كه آرشيويست‌ها در سالهاي اخير با آن مواجه بوده‌اند وضعيت اسناد مربوط به بازنشستگان و مستمري‌بگيران است. اينگونه اسناد جزء اسناد آرشيوي فدراسيون روسيه نيستند و بايد در سازمان يا اداره مربوطه (مثلاً اداره بازنشستگي) حفظ و نگهداري شوند. اما قانون اجتماعي جاري متولي نگهداري اسناد بازنشستگي را پيش‌بيني و مشخص نكرده است. علاوه بر آن تحت شرايط خصوصي‌سازي، دارائيهاي بسياري از سازمانها تغيير شكل داده يا تسويه شده است و اسناد آنها بلاصاحب بر جاي مانده‌اند. بنابراين مشخص نيست كه اين اسناد اكنون به چه اداره يا نهادي تعلق دارد. آرشيويست‌ها و آرشيوهاي شهرداري بايد مدارك و اسناد بازنشستگي را جمع‌‌آوري و نگهداري كنند.
سال گذشته آرشيوهاي روسيه براي اولين بار به روي همكاريهاي بين‌المللي در زمينه‌هاي آرشيوي گشوده شد. طبيعي‌ است كه ما هم بخواهيم با بقيه جهان همگام شويم. «روس آرشيو» از حمايتهاي همه جانبه «شوراي جهاني آرشيو» براي انجام اصلاحات آرشيوي در روسيه سپاسگزار است. ما با همكاري‌هاي آرشيوي رژيم كمونيستي قبلي كه اكنون با آرشيويست‌هاي روسي در نظام فعلي كار مي‌كنند روابط حرفه‌اي خوب و روشني داريم. زيرا تاريخ مشترك و توافق بر اين نظر كه آرشيوها هرگز نبايد درگير و در خدمت تضادهاي خصمانه باشند، ما را به هم نزديك ساخته است. آرشيوهاي روسيه سياست همكاري با ساير كشورها را همچنان دنبال خواهد كرد.
در پايان اجازه مي‌خواهم يك مطلب احتمالاً بديهي را بيان كنم كه توسعه آرشيوهاي روسيه هم تائيدي بر آن است. تغييرات آرشيوي اساسي ارتباط نزديكي با روند اصلاحات كلي و همه جانبه در كشور دارد. زندگي بخودي خود راه را براي ايده‌هاي نوين آرشيوي هموار مي‌سازد، مسائلي را مطرح مي‌كند، تجارب گذشته را قابل درك مي‌سازد تا سرانجام ما را به اتخاذ تصميم‌هاي درست ترغيب كند. مهم آن است كه آرشيويست‌ها ناخواسته و ناآگاهانه در مسير خطا نيفتند.


پي‌نوشتها:
1ـ Janus 1995- by: Andre Artizov
2- Ecaterinburg
3- Reference Service
4- Brief guide
5- Higobytes
6- International Association of Foundations of Peace

منبع:گنجينه اسناد، فصلنامه تحقيقات تاريخي، شماره 31 و 32، پائيز و زمستان 1377، مترجم شهلا اشرف

ارزيابي عناصر «اراده ملي» و «بيطرفي» در جنگ اول جهاني

شاه: به هيچ‌كس اعتماد ندارم

پيش‌بيني صحيح...!

كشور آرشيوي

وزارت خارجه رضاشاه از زبان فروغي

در حسرت كتابهاي محمد‌علي شاه!

امانت‌دار مطمئن!

سرگذشت اولين فرستاده‌هاي لنين به تهران

خريد و فروش مناصب در دوره قاجار!

نقد كتاب
مقدمه‌اي بر انقلاب اسلامي