براي محققان و مورخان، استفاده از مأخذ درجة اول، امري است اساسي. چرا كه روشن شدن بخش مهمي از مسائل پيچيد‌ه‌ي تاريخ معاصر ايران، به شناسايي و شناساندن اين منابع ـ و دردسترس قرار دادن آنها ـ بستگي يافته است. هدف از اين بررسي نيز معرفي اين نوع از مجموعههاي سندي است كه در سال‌هاي اخير در اين زمينه منتشر يا به عبارت دقيق‌تر، تكثير شده‌اند.
با توجه به ارزش اسناد درجة اول و اين كه به كار بردن مكرر آنها در امور تحقيقي منجر به فرسودگي و از بين رفتنشان مي‌گردد، اكثر مخازن آ‌رشيوي و كتابخانه‌اي به استفاده از «فيلم» روي آورده‌اند. به اين معني كه از سند عكس تهيه شده و پس ازكوچك كردن تصوير، به صورت ميكروفيلم، ميكروفيش يا ميكروكارد در اختيار محققان قرار مي‌گيرد. اين روش به غير از جلوگيري از آسيب ديدن اسناد مزاياي ديگري نيز دارد، مِن جمله تسريع كار پژوهش، كاهش فضاي كتابخانهها، تسهيل كپي‌برداري و انتقال و انتشار اسناد مزبور. در ميان اين مجموعه «ميكروفورم» ها كه در كشورهاي غربي در دسترس قرار دارند، بخشي نيز اسناد مربوط به تحولات تاريخ معاصر ايران را در خود جاي داده‌اند كه در اين بررسي براساس فهرستي مختصر از تهيه و عرضه‌كنندگان آنها معرفي مي‌شوند.
آرشيو ملي آمريكا و مديريت اسناد
توضيح جامع دربارة انبوه مدارك مربوط به ايران كه در اين مؤسسه گردآمده است، گرچه امري است لازم و ضروري ولي در حوصلة اين معرفي كوتاه نمي‌گنجد. در اين نوشته فقط توجه محققان را به مجموعه‌هايي جلب مي‌كنيم كه ميكروفيلم شده‌اند. در اين مجموعه‌ها اسناد وزارت امور خارجه و نمايندگان ديپلماتيك ايالات متحده، نهادهاي ديگر دولت آمريكا، مدارك مربوط به نيروهاي نظامي و سازمان‌هاي اطلاعاتي گردآمده است. در توضيح مشخص‌تر اين اسناد به نمونه‌هاي زير از مجموعه ميكروفيلم‌هاي مربوط به ايران مي‌توان اشاره كرد:
1ـ گزارشهاي وزارت مختار آمريكا در ايران، 1906 ـ 1883 (11 حلقه)
2ـ گزارشهاي كنسول‌هاي ايالات متحده در ايران، 1906 ـ 1883 (2 حلقه)
3ـ دستورالعمل‌هاي وزارت امور خارجه به نمايندگي‌هاي سياسي خود در ايران، 1906 ـ 1801 (1 حلقه)
4ـ يادداشت‌هاي نمايندگي ايران در آمريكا به وزارت امور خارجه ايالات متحده، 1906 ـ 1867 (1 حلقه، مشتمل بر صد فقره سند)
5ـ اسناد روابط سياسي ايالات متحده و ايران، و ايران و ساير كشورها 1929 ـ 1918 (1 حلقه)
6ـ اسناد وزارت خارجة آمريكا دربارة امور داخلي ايران، 1929 ـ 1910 ( 37 حلقه)
7ـ اسناد وزارت خارجة آمريكا دربارة امور داخلي ايران، 1939 ـ 1930 (24 حلقه)
براي آشنايي بيشتر به اهميت اين اسناد به عناوين بخشي از پرونده‌هاي موجود در مجموعة شمارة 7 فوق‌الذكر يعني اسناد وزارت خارجة آمريكا دربارة امور داخلي ايران، 1939 ـ 1930 مي‌توان اشاره كرد: اوضاع سياسي در ايران، تبليغات بلشويكي در ايران، كمونيسم در ايران، رضاشاه پهلوي، خانوادة سلطنتي، كابينه‌ها، مستشاران خارجي، مذاكرات مجلس، مسائل بهداشت عمومي، جاده‌ها و بنادر، امور نظامي، هواپيمايي، مسائل قومي در ايران، فيلم‌هاي سينمايي، زمين‌لرزه در سلماس، امور كارگري، بانك‌ها، نفت، امتياز اعطا شده به مركز شرق‌شناسي دانشگاه شيكاگو براي مرمت تخت جمشيد... و مطبوعات.
در معرفي ديگر مجموعه‌هايي كه در چارچوب ميكروفورم‌هاي «آرشيو ملي» آمريكا ارائه شده‌اند به «گروه اسناد 242»1 مي‌توان اشاره كرد كه شامل اسناد تصرف شده در جنگ جهاني دوم مي‌شوند.در سال‌هاي پاياني جنگ و پس از پيروزي نيروهاي متفقين، اسناد موجود در آرشيوهاي دولتي كشور آلمان براي بررسي به انگلستان و ايالات متحده منتقل و پس از فيلم‌برداري و فهرست شدن به آن كشور مسترد شد. تمامي اين مجموعه‌ها به صورت ميكروفيلم موجود است و براي آنها فهرست‌هاي جامعي تهيه شده است.
اسناد بسيار ارزشمندي در زمينة مسائل مختلف تاريخ معاصر ايران در اين مجموعه ملاحظه مي‌شود. براي مثال به قرارداد جالب Rahmen ـ Leese بين دولت ايران و شركت Ferrostaal مي‌توان اشاره كرد كه به نمايندگي از طرف سنديكايي از صنايع سنگين آلمان و با هدف رخنة اساسي به امور اقتصادي و سياسي ايران منعقد شد. و يا گزارش مفصلي در پنج قسمت راجع به مناطق نفت‌خيز ايران كه توسط فرماندهي ارتش سرخ روسيه تهيه و از طريق يكي از نهادهاي ضد اطلاعات ارتش آلمان در اختيار نازي‌ها قرار گرفته بود. متأسفانه تا آنجايي كه اطلاع داريم با آن كه اين مجموعه بيش از 40 سال است در دسترس پژوهشگران مي‌باشد، هنوز براي روشن‌‌تر شدن تاريخ معاصر ايران مورد بررسي قرار نگرفته‌اند.
UPA2
محصولات اين شركت را كه يكي از بزرگترين شركت‌هاي ارائه دهندة خدمات ميكروفورمي به كتابخانهها و مؤسسات فرهنگي غرب است، مي‌توان در بيشتر كتابخانه‌هاي پژوهشي آمريكا يافت و به طور رايگان مورد بررسي قرار داد. اين مجموعه‌ها كه هم در مورد اوضاع و تحولات داخلي آمريكا و همچنين روابط آنها با ساير كشورها اسناد فراواني در بردارد، در زمينة اسناد مربوط به ايران نيز مجموعههاي جالب توجهي را شامل مي‌شود. براي مثال مي‌توان به نمونه‌هاي زير اشاره كرد:
1ـ اسناد محرمانة نمايندگي‌هاي سياسي آمريكا ـ خاورميانه : 941 ـ 1925 . قسمت اول: ايران (39 حلقه)
2ـ اسناد محرمانة نمايندگي‌هاي سياسي آمريكا ـ 1944 ـ 1942 . قسمت اول: ايران (15 حلقه)
3ـ پرونده‌هاي محرمانة آرشيو مركزي وزارت امور خارجة آمريكا. ايران: امور داخلي و روابط خارجي، 1949 ـ 1945 (18 حلقه).
4ـ پرونده‌هاي محرمانة آرشيو مركزي وزارت امور خارجة آمريكا. ايران: امور داخلي و روابط خارجي، 1954 ـ 1950 (4 حلقه)
5ـ پرونده‌هاي محرمانة آرشيو مركزي وزارت امور خارجة آمريكا. ايران: امور داخلي و روابط خارجي، 1959 ـ 1954 (27 حلقه)
6ـ گزارشهاي تحقيقاتي سازمان اطلاعات مركزي آمريكا، «سيا». خاورميانه 1976 ـ 1946 (سه حلقه). مطالبي كه در رابطة مستقيم با تحولات ايران هستند، در پايان حلقة دوم و اول حلقة سوم قرار دارند، اما ملاحظة هر سه حلقه لازم است. نكتة ديگر آن كه همانگونه كه اخيراً در مطبوعات ايران نيز منعكس شده است، سازمان سيا سابقة جالبي در ارائة اسناد ندارد؛ حتي كارمندان «آرشيو ملي ايران» آمريكا كه بررسي اين اسناد از حقوق قانوني آنهاست نيز با اين مؤسسه دشواري‌هاي فراواني دارند. مع‌هذا پژوهشگران نبايد از اين مسئله، يعني ترفندهاي اداري و قضايي «سيا» براي خودداري از تحويل اسناد تاريخي دلسرد گردند، زيرا امكان دسترسي به برخي از اسناد اين مؤسسه كه احياناً در پرونده‌هاي نهادهاي دولتي ديگر نگهداري مي‌شوند، ميسر است.
مجموعة ميكروفيلم‌هاي فوق‌الذكر اگر چه فقط مقدار بسيار اندكي از كل اسناد مربوط به ايران را در خود دارد، ولي از نظر پژوهشي مهم است. به عنوان نمونه به مدارك زير مي‌توان اشاره كرد:
گزارشهاي مربوط به تحولات آذربايجان، 4 ژوئن 1947 (16 صفحه)؛ اوضاع عمومي ايران، اول اوت 1947 (56 ص)؛ فعاليت هاي اتحاد شوروي در ايران، 7 آوريل 1948 (46 ص)؛ حزب توده: عامل كمونيسم در ايران، 18 ژوئيه 1949 (31 ص)؛ نمايي تاريخي از حزب توده، 30 ژوئن 1952 (15ص)؛ نبرد ايران [يك سناريوي فرضي] 1953 (67 ص)؛ اظهار نظر دربارة محاكمة مصدق، 15 نوامبر 1953 (1ص)؛ روند تهية سلاح توسط ايران، مه 1972 (20ص).
7ـ اسناد ستاد مشترك فرماندهي كل ارتش ايالات متحدة آمريكا. قسمت 2: 1953ـ 1946.
خاورميانه (2 حلقه). اين مجموعه گزارشهايي از وضع كشورهاي خاورميانه، دستورالعمل‌هاي عملياتي و سناريوهاي احتمالي در صورت بروز درگيري در اين دورة حساس از جنگ سرد را شامل مي‌باشد. برخي از عناوين اسناد مزبور بدوين قرار مي‌باشد: تأسيس و عملكرد JUSMAG [هيئت مشترك مستشاري نظامي آمريكا] در ايران، 9 فورية 1951 (3 ص)؛ مسائل ايران و انگليس، 9 اكتبر 1951 (4 ص)؛ تعليق كمك‌‌هاي نظامي به ايران، 9 آوريل 1952 (8 ص)؛ ارزيابي كميتة مشترك نظارت استراتژيك از وضعيت ايران، 11 نوامبر 1952 (4 ص)؛ شيوه‌هاي مختلف برخورد با مسائل موجود در ايران [گزارشي از سرفرماندهي ستاد نيروي هوايي آمريكا]، 6 آوريل 1953 (4ص).
كتابخانة ملي آمريكا3
اين مركز كه اصطلاحاً از آن به نام «كتابخانة كنگره» نيز ياد مي‌شود، احتمالاً بزرگترين مجموعة كتاب و نشريات را در جهان در خود جاي داده است و از لحاظ منابع مختلف در مورد ايران، اعم از مدارك و اسناد درجة اول تا كتب و نشريات اهميت فراواني دارد. براي مثال تقريباً تمامي مجموعه ميكروفيلم‌هايي كه در بخش‌هاي پيشين بدان‌ها اشاره شد در اين كتابخانه در دسترس پژوهشگران قرار دارد. البته توضيح بيشتر دربارة اين مؤسسه فراتر از حوصلة اين بررسي است ودر اينجا توجه پژوهشگران را فقط به دو مجموعة مهم ميكروفيلم شدة اين كتابخانه جلب مي‌كنم:
بعضي از نشريات قسمت خاورميانة كتابخانه، مجموعة قابل توجهي از روزنامه‌ها و مجلات فارسي زبان را در بر مي‌گيرد. البته بيشتر نشريات سال‌هاي اخير، مثل دوره‌هاي روزنامه‌هاي مهم تهران به صورت ميكروفيلم در آمده‌اند ود وره‌هاي قديميتر جرايد كشور هنوز به طور كامل ميكروفيلم نشده‌اند. 4
مجموعة منحصر به فرد ديگري مانند «گروه اسناد 242» كه در بالا بدان اشاره شد در كتابخانة كنگره محفوظ است. اين مجموعه كه اسناد وزارت خارجة ژاپن (1945 ـ 1868) را شامل مي‌شود.5 پس از شكست ژاپن در جنگ جهاني دوم توسط نيروهاي نظامي آمريكا ضبط و فيلم‌برداري شده است. در لابلاي اين اسناد مطالب جالب توجهي نيز در زمينة معاهدات ايران و ژاپن و يا گزارشهايي از تحولات داخلي و خارجي ايران، ملاحظه مي‌شود. 6
Inter Documentation Company
از ميان محصولات اين شركت كه يكي از مهمترين ارائه دهندگان اسناد تاريخي به صورت ميكروفورم در اروپا است به سه مجموعة زير مي‌توان اشاره كرد:
1ـ مخالفت با شاه: منتخبي از [701] نشرية مخالف. يك تاريخ مستند. كه به صورت ميكروفيش موجود است. 7
2ـ عكس‌‌هاي تاريخي خاورميانه.مجموعه‌اي از مركز خاورميانة كالج سنت آنتوني در دانشگاه آكسفورد كه به صورت ميكروفيلم در دسترس مي‌باشد. 8
3ـ آرشيو بيت‌المقدس و هيئت مبلغين مشرق زمين، 1976 ـ 1842. 9 اين هيئت بخشي از تشكيلات كليسايي انگلستان است كه در سال 1887 تأسيس و به حوزة اسقفي و قديميتر بيت‌المقدس ملحق شد. اعضاي اين جامعه در تمام خاورميانه و از جمله ايران فعاليت‌هاي گسترده‌اي در زمينه‌هاي فرهنگي، تحصيلي و بهداشتي ايفا كردند.
پروژة ميكروفورم‌هاي فارسي مركز اسناد خاورميانه، دانشگاه شيكاگو10
اين مركز كه از لحاظ دستيابي به طيف وسيعي از نشريات ايران همچنين ديگر نشريات كشورهاي منبع بسيار ارزشمندي به حساب مي‌آيد، بيش از 200 عنوان مجموعههاي مختلف نشريات ايراني را به صورت ميكروفيلم يا ميكروفيش درآورده است. برخي از عناوين نشريات موجود در اين مجموعه عبارتند از آذربايجان، تبريز 1907؛ باختر، اصفهان دهة 1930؛ حبل‌المتين، كلكته 1901 ـ 1900؛ حقايق،باكو 1907؛...
چند مجموعه‌ي جالب توجه ديگر نيز از طريق اين پروژه در دسترس قرار گرفته‌اند؛ از مجموعههاي خُردي چون «اسناد پراكنده از يك گروه تروتسكيست ايراني مستقر در لندن 1978 ـ 1974» گرفته تا مجموعة بزرگتري چون «اسناد تاريخي جنبش كارگري» سوسيال دموكراسي و كمونيستي ايران» در 23 قسمت به كوشش خسرو شاكري. 11
UMI12
اين مؤسسه نيز مانند UPA خدمات ميكروفورمي ارائه مي‌دهد. اهميت اصلي UMI در آن است كه موجبات دسترسي پژوهشگران به پايان نامه‌هاي تحقيقي را فراهم مي‌آورد. در اين مركز گذشته از پايان‌نامه‌هاي دوره‌هاي دكترا و فوق ليسانس كه در آمريكا تهيه شده‌اند، برخي از پايان‌نامه‌هاي دانشگاه‌هاي اروپايي نيز گردآوري شده‌اند، براي دستيابي به اين منابع نخست بايد به «فهرست جامع پايان‌نامه‌ها»13 مراجعه و پس از يافتن عنوان مورد نظر با استفاده از مجموعة ديگري به نام «چكيده‌ي پايان‌نامه‌ها» (بين‌المللي) 14خلاصه‌ي آن بررسي‌ها را كه رئوس مطالب و منابع استفاده شده را در بر دارد، يافت و براساس آن، مطالب مورد نظر را سفارش داد.
آرشيو امنيت ملي
اين مؤسسه براي پژوهشگران ايراني اهميت خاصي دارد، زيرا يكي از معدود مراكزي است كه به صورت يك نهاد خصوصي و غير انتفاعي براي دستيابي عموم به اسناد محرمانه و سري تلاش مي‌كند.
وظيفة اصلي اين مركز آن است كه با استفاده از حقوق قانوني شهروندان و از طريق محاكم اداري و قضايي اسناد را از قيد رده‌بندي‌هاي امنيتي دولت آمريكا خارج ساخته و بدون اظهار نظر يا نتيجه‌گيري در اختيار پژوهشگران قرار مي‌دهد. براي نمونه به دوم مجموعه از اسناد اين مركز مي‌توان اشاره كرد: «ايران 1980 ـ 1977: چگونگي شكل‌گيري سياست آمريكا در قبال ايران»، مجموعه‌اي متجاوز از 14000 برگ اسناد طبقه‌بندي شده در رابطه با مسايل سياسي، نظامي و اقتصادي ايران.
بخش اعظم اسناد اين مجموعه را تلگراف‌ها، نامه‌ها، يادداشت‌ها و گزارشهايي از نهادهاي كاخ سفيد، شوراي امنيت ملي، سيا، سازمان اطلاعات دفاعي [نهاد اطلاعاتي تفنگداران دريايي آمريكا]، وزارت دفاع، وزارت بازرگاني ... و كميته‌هاي گوناگون كنگرة آمريكا تشكيل مي‌دهند. «اسناد لانه جاسوسي» نيز در اين مجموعه موجود است.
يكي ديگر از مجموعههاي اين مركز كه از لحاظ پژوهش‌هاي ايراني مي‌تواند مورد توجه قرار گيرد. «رهنمودهاي رؤساي جمهور آمريكا دربارة امنيت ملي، از ترومن تا كلينتون» است كه انبوهي از اسناد كاخ سفيد و ديگر نهادهاي دولتي آمريكا را در بر مي‌گيرد.
در اينجا تذكر اين نكته بي‌مناسبت نيست كه تقريباً كل مجموعه ميكروفيلم‌هاي فوق‌الذكر از طريق مؤسسه‌ي CRL / مركز خدمات كتابخانه‌هاي پژوهشي15 در دسترس پژوهشگران قرار دارد. اين مركز با بودجه‌ي كتابخانه‌هاي تحقيقي مختلف و به كوشش جامعه‌ي پژوهشگران آمريكا تأسيس گرديده تا منبع «متمركزي» براي دسترسي به مأخذ كمياب پژوهشي باشد. اين مؤسسه طبق آماري كه در سال 1995 منتشر ساخته نزديك به چهار ميليون جلد كتاب و نشريه و حدود 5/1 ميليون فقره ميكروفيلم و ميكروفيش را در بر مي‌گيرد.
يكي ديگر از مؤسساتي كه در زمينه‌ي مشابه فعاليت دارد، شركت K.G.Saur است كه تهيه كننده‌ي بزرگ اروپايي منابع تاريخي، هم به صورت ميكروفورم و هم به صورت كتاب و نشريه محسوب مي‌شود. با آن كه در فهرست مجموعههاي ميكروفورم اين شركت، اشار‌ه‌ي مستقيمي به ايران ملاحظه نشد، ولي با اين حال از آنجايي كه اين شركت فهرست‌هاي جامعي از مجموعههاي موجود در كتابخانه‌هاي بزرگ جهان، متن كامل مذاكرات پارلمان‌هاي اروپايي و مجموعههاي بزرگ زندگينامه‌اي ... را منتشر مي‌كند، آشنايي با آن ضروري مي‌نمايد.
در پايان يادآوري مي‌شود كه هدف از معرفي اين مجموعه‌ها صرفاً تذكري است به كتابخانهها و مؤسسات پژوهشي ايران براي فراهم آوردن وسائل دسترسي پژوهشگران كشور به اين منابع، چرا كه بهاي آنها از حيطة امكانات فردي پژوهشگران خارج است، هر چند كه نياز بدان‌ها بيش از پيش محسوس باشد.
-----------------------
يادداشت‌ها:
1. Record Group: 242: National Archives Collection of Foreign Records Seized, 1941.
2. University Publicationd of America, Bethesda, Maryland.
3. The Library of Congress, Washington DC.
4. Ibrahim Pourhadi (Compiler), Persian and Afghan Newspaper in the Library of Cangress, 1871- 1978, Washington DC,1979.
5. Japan – Ministry of Foreign Affairs, Records, 1868- 1945.
6. Uyehara,Cecil, Ed.Checklist of Archives in the Japanese Ministry of Foreign Affairs, Tokyo, Japan. 1868 J 1945.
7. Behn, W., Ed The Iranian Opposition to the Shah, Zug, Switzerland.
8. Grant, G.,E d. Historical Photographs of the Middle East, Zug, Swizerland.
9. Jerusalem and the East Mission Archives, 1842 – 1976, Zug Swizerland.
10. The University of Chicago. Middle East Documentation Center. The Chicago – Persian Microforms Project.
11. Yazdanfar, Farzin. Catalogue of Microforms Projects in Ottoman, Persian and Arabic, Chicago, IL. 1990.
12. University Mocrofilms International, Ann Arbor, Michigan.
13. Comprehensive Dissertation Index.
14. Dissertations Abstrats International. 1861 – 1998 (On-Going).
15. Center for Research Libraries, Chicago, IL.
منبع:فصلنامه فرهنگي و اجتماعي «گفتگو» شماره 20 | این مطلب تاکنون 3600 بار نمایش داده شده است. |
|