واژه هجرت بسيار پرمحتوا است. تبلور خاص آن را ما در دوران معاصر در هجرت امام خميني مي‌بينيم او به بسياري از کلمات مفهوم واقعي مي‌دهد و معني آن را مجسم مي‌سازد هجرت امام در چارچوب يک سلسله حوادث و در بحراني‌ترين لحظات تاريخي ايران انجام گرفت دوراني که لحظه به لحظه آن، مسائل سياسي را براي جامعه ما پيش مي‌آورد. سازمان‌هاي مخوف سيا، و موساد و انليخبث سرويس بسياري ساواک شتافته بودند و فعالانه کار مي‌کردند تا به نهضت انحراف بخشند و در اسناد ساواک به گزارشي از اين نوع مي‌رسيم هجرت امام به صورت يک اقدام قاطع حساب شده تمام توطئه‌ها را به هم ريخت. هجرت امام يک حرکت منظم و سريع بود که بن‌بست اوضاع داخلي ايران را که چندان به نفع نهضت نبود شکست و به شهادت و خون‌ها و فرياد‌ها جهت داد. هجرت امام در ارتباط با تداوم خط امت شيعه بود که همواره جهاد و هجرت را همواره داشته است. هجرت امام به نقش رهبري عينيت بخشيد و فرياد پرخاشگرانه تاريخ بود که از حلقوم مردم درآمد. که 13 قرن تحمل ظلم و ستم در راه او وجود داشت. هجرت امام هم چون يک گريز يک انسان صاحب رسالت مبارز و جهاد از محدوده تنگ محيط کفر و ستم و خفقان و تبعيض بود. هجرت امام يک تاکتيک معقول، يک روش جديد در اجراي هدف‌هاي اعلام شده‌ي تحقق مکتب اسلام بود. اين مهاجرت براي ميليون‌ها مسلمان ايرني که در نيمه‌راه انقلاب بودند معني بسيار داشت. معني مقاومت معني نزديکي پيروزي. معني ادامه مبارزه سخت و برون امان عليه رژيم حاکم. هجرت تاريخ‌ساز و تاريخي امام از جهات مختلف قابل رسيدگي و ارزيابي است. محتواي پيام هجرت براي رهبران سياسي مذهبي قرن‌هاي آينده گويا خواهد بود. هجرت و جهاد دو بخش مکمل انسان والا و تقويت ايمان را از اين طريق مشخص معنويت بايد ديد و به آن اميد داشت هجرت ظاهري و عيني نمايانگر هجرت معنوي و روحي و بلوغ فکري است. هجرت امام از نجف به سوي کويت و ممانعت از ورود ايشان به کويت و حرکت به سوي پاريس نقطه عطفي است در تاريخ معاصر ايران. اين هجرت دقيقاً در زمان انجام مي‌گيرد که از طرفي رژيم عراق تصميم جدي به جلوگيري از مبارزات امام دارد. از طرف ديگر ساواک در تدارک نقشه‌هاي ديگري است و از جمله بعدها فاش شد که اقداماتي در جهت ربودن و زنداني کردن امام را داشته‌اند. همانطور که در قسمت ساواک ديديم سازمان مخوف براي کنترل مخالفين در کشور‌هاي ديگر سازماندهي کرده بود به خصوص در نقاطي که مخالفين مؤثري بودند و معلوم است در عراق که رهبر مخالفين به صورت تبعيد حضور داشت بايد کنترل بيشتري داشته باشد. همين‌طور هم بود علاوه از اين مأمورين مراقب مقيم به موجب اسناد به دست آمده براي جلوگيري از فعاليت سياسي امام مأموريني اعزام شده گزارشاتي تهيه کرده و اظهار نظر‌هايي نموده‌اند و اقدامات قبل از مهاجرت به پاريس شدت بيشتري داشته است. به هنگام هجرت با شکوه امام از نجف به پاريس که دنيا را متوجه وضع ايران ساخت سيل تلگراف به سوي بغداد به عنوان اعتراض و به سوي پاريس به عنوان تشکر و توجه و معرفي شخصيت امام سرازير شد مخاطب بعضي تلگراف‌ها هم شخص امام بود.
در سال 1355 يك بار شاه دستور داد صداي امام خميني در نجف خاموش شود . بر اساس نامه اي كه روي كاغذ ابريشمي سفيد رنگ از داخل خانه شريف امامي بدست آمده صادق صدريه سفير كبير ايران در بغداد به وزارت امور خارجه ايران مي‌نويسد « آيت الله خميني در عراق ساكت نيستند و شديداً عليه رژيم فعاليت مي‌كنند . فعاليت پيگير و مبارزه شبانه روزي مشاراليه در نجف نگراني هايي را در عراق به وجود آورده است . خواهشمند است دستوري در اين زمينه صادر تا تكليف ما روشن شود »
در ايبن رابطه خلعتبري وزير امور خارجه نيز در حاشيه نامه خطاب به شريف امامي (مهره اي كه برابر اسناد موجود قوي‌ترين عامل بعد از شاه بوده) مي‌نويسد : خواهشمندم در شرفيابي مساله را روشن فرماييد . شريف امامي نيز در پاسخ اين درخواست در گوشه ديگر نامه مي‌نويسد «به عرض مي‌رسد» و در گوشه ديگر نامه شاه مي نويسد «براي چندمين بار گفتم اين صدا را خفه كنيد » 1
حجت الاسلام سيد محمود دعايي از مرتبطين مستقيم امام خميني در خاطرات خود مي‌گويد :
یک هفته قبل از آنکه عراقی ها بیایند و جسارتی بکنند و از امام رسماً بخواهند مبارزه ای نکنند در یک مجمع عربی ، وزیر امور خارجه سعودی به جهان عرب هشدار داده بود که اگر اجازه دهید [امام] خمینی به همین نحو مبارزاتش را ادامه داده و با این روشنـی و پویایی با مردمش در ارتباط باشد ، نه تنها رژیم شاه سقوط خواهد کرد بلکه اوضاع منطقـه به هم خواهد خورد. یک روز قبل از آن که بزرگ ترین شخصیت امنیتی عراق با امام ملاقات کند مأمورین امنیتی نجف مرا خواستند و گفتند فردا معاون رئیس جمهوری - که نماینده شورای فرماندهی انقلاب عراق و نماینده حزب بعث عراق و حزب بین الاعرابی هم هست می خواهد با امام ملاقات کند، من خدمت امام عرض کردم و ایشان صلاح دیدند که او بیاید و حرفش را بزند تا ببیند چه می خواهد بگوید. او کسی بود که به جرأت می توانم بگویم خشن ترین و جسورترین شخصیت امنیتی عراق بود. او خدمت امام رسید، و سعی کرد خیلی با احترام و صمیمیت با امام برخورد کند ولی امام ابداً به او بهایی ندادند و به عنوان یک مراجعه کننده معمولـی با او برخورد کردند. او گقت من به عنوان نماینده رئیس جمهور ، عضو و نماینده شورای فرماندهی انقلاب عراق و نماینده حزب بعث عراق برایتان پیامـی دارم و آن این است که ما نسبت به رژیم شاه تعهداتی داریم، از جمله هر دو کشور موظفند از فعالیت مخالفیـن در داخل کشور علیه دیگری جلوگیــــری کنند و ما ضمن این که به شما احترام می گذاریم و می خواهیم شما در عراق سکونت داشتـه باشید، ولی مبنای عقیدتـی ما این است که یک شخصیت روحانـی صرفاً باید در مسائل مذهبـی دخالت کند و مسائل سیاسی را برای اهل سیاست بگذارد لذا ما از شما می خواهیـم به عنوان یک شخصیت مذهبـی مورد احترام ما ، فقط در مسائل علمی و مذهبی خودتان دخالت کنید و اجازه ندهید مسائل سیاسی در عراق مطرح شود.
امام با قاطعیت و صراحت خاص خودشان او را ادب کرده و فرمودند : اسلام دین سیاست است و سیاست از مذهب جدا نیست و وظیفه هر فرد مسلمان است که از مسائل سیاسی آگاه باشد و در این گونه امور دخالت کند چون سرنوشت جامعـه سرنوشت خود اوست. امام به او می فهماندند که برداشت و بینش تو از اسلام غلط و انحرافی است و فرمودند : من همان خمینی هستم که از اول تا به حال لحظه ای تغییر عقیده نداده ام و مردم و وظیفه ام را فراموش نمی کنم و شما هر کاری می خواهید بکنید. موضعی که آن مرد خشن و جسور تصور نمی کرد از شخصی که به تصور آنها مجبور به اقامت در عراق بود ، مشاهده نماید. چیزی که من دقیقا احساس کردم این بود که اینها نمی خواستند امام از عراق بیرون بروند، می خواستند امام در خود عراق باشد تا دقیقا طبق همان تعهـدی که در مقابل شاه داشتند سرسخت ترین دشمن شاه را در محاصره خود داشته باشند و مانع فعالیت سیاسی او شوند ... او پیشنهاد کرد که شما در فعالیت های خودتان آزادید ولی باید ترتیبی بدهیـد که از عراق منعکـس نشود شما کسانـی را در خارج از عراق مأمور بفرمایید که آنها سخنگـوی شما باشند تا در مقابل رژیم شاه بتوانیم مدعی باشیم که کاری در عراق علیه آنها صورت نمی گیرد ! امام با لبخند معنی داری فرمودند : « آنچه که تأثیر دارد موضع شخص من است ، موضع خود من مطرح است و این صحیح نیست که من سکوت کنم و دیگران از جانب من صحبت کنند. خیر لزوماً باید وضع به همین ترتیب ادامه پیدا کند. اگر شما مرا تحمل نكنيد از عراق خارج مي‌شوم . او پرسيد خوب به كجا خواهيد رفت ؟ اين سئوال در شرايطي مطرح مي‌شد كه امام مجبور به اقامت در عراق بودند و شاه هم اجازه ورود ايشان به ايران را نمي‌داد و نيرومندترين و خشن ترين شخصيت امنيتي كشور عراق با ايشان صحبت مي‌كرد . امام صريحاً به او گفت « به جايي مي‌روم كه مستعمره شاه و مستعمره ايران نباشد» در این جا مقام امنیتی عراق از شدت عصبانیت چهره اش سرخ و سیاه شد ولی خوب نمی توانست عکس العملی نشان دهد.
دعايي در اين رابطه مي‌گويد :
«...عراقیها می خواستند امام را در موضع سکوت داشته باشند، اما امام در هیچ شرایطی حاضر به این کار نبود و حتی تماس با نزدیکان امام فایده نداد . سعدون شاکر رئیس سازمان امنیت عراق مرا احضار کرد . سعدون با لحن ملتمسانه و موذیانه از من خواست که امام یک ماه سکوت کند و می گفت: بالاخره ما هم نسبت به رژیم شاه تعهداتی داریم و این صحیح نیست که ایشان از عراق خارج شوند . سعدون شاکر از من خواست که به نحوی از امام بخواهم کمتر فعالیت کنند .اعلامیه صادر کنند، ولی در خارج از عراق توزیع شود.گفتم با شناختی که من از امام دارم اجازه نخواهند داد حتی یک لحظه هم فعالیتهایشان زیر فشار یک رژیم یا جناحی به نفع یک قدرت جبار محدود شود یا اینکه در روششان تجدید نظر کنند . من تصریح و التماس آنها را نزد امام بیان کردم . امام به این نتیجه رسیدند که دیگر ماندنشان در عراق صلاح نیست و تصمیم گرفتند از عراق خارج شوند...» 2
امام ابتدا در نظر داشتند كه به يكي از كشورهاي اسلامي بروند و سوريه را انتخاب كرده بودند چون در آن موقع سوريه تعهدي نسبت به رژيم شاه نداشت و مواضع نسبتاً صريحتر و انقلابي تري نسبت به شاه داشت . البته مشكلاتي هم در بين بود . از جمله ارتباط تلفني مستقيم بين ايران و سوريه قطع بود با اين حال امام ترجيح مي دادند به سوريه بروند . چون روابط عراق و سوريه به شدت تيره بود . اگر اين انتخاب اعلام مي‌شد عراق اجازه خروج نمي داد . لذا تصميم امام بر اين شد كه از طريق كويت به سوريه بروند . كاملاً مخفيانه و صد در صد سري ترتيب سفر به كويت داده شد . ويزاي كويت نيز به ترتيب خاصي اخذ گرديد . مسئولین کویتی هنگام صدور ویزا برای آیت الله خمینی، متوجه هویت ایشان نشدند، زیرا در آن موقع، در کشورهای عربی اعلام نام فامیل ضرورت نداشت و برای معرفی درخواست کننده، نام و نام پدر کفایت می کرد.ویزای کویت برای آیت الله و همراهان را سید احمد مهری در کویت گرفت و به نجف آورد.مشخصات آیت الله خمینی با عنوان: روح الله فرزند مصطفی اعلام شد.برای دیگران نیز، به همین نحو (نام و نام پدر) ویزا، و پروانه خروج گرفته شد.به گفته حجت الاسلام دعائی (مسئول امور مربوط به تهیه پروانه اقامت و اجازه خروج برای کسانی که از ایران به منظور دیدار آیت الله به نجف وارد می شدند)، ترتیب اخذ پروانه خروج آیت الله به نحوی صورت گرفت که مقامات عراقی، هشت ساعت قبل از حرکت آیت الله و همراهان به کویت از خبر مسافرت ایشان آگاه شدند 3
دعايي مي‌گويد « حتي مسئول صدور گذرنامه در شهر نجف هم نفهميد كه من براي چه كسي خروجي گرفتم و دقيقاً تا شبي كه امام روز بعدش حركت مي‌كردند هيچكس از اين جريان خبر نداشت و براي اينكه مساله‌اي پيش نيايد و برخورد متين اخلاقي هم شده باشد قرار شد كه شب قبل از حركت ، من به مسئول عراقي خبر بدهم كه امام روز بعد حركت خواهند كرد . من تلفن كردم و ماجرا را گفتم . او موحش شده و گفت خروجي گرفته ايد ؟ گفتم بله . عراقي ها گيج شده بودند كه چطور در مسير اين كارها متوجه قضيه نشده اند 4
تصميم امام اين بود كه بلافاصله پس از نماز صبح حركت كنند . عراقي ها از نجف تا صفوان (مرز عراق و كويت ) امام را اسكورت كردند . اما كويت مانع ورود امام گرديد . عراق ديگر جاي ماندن نبود . كشورهاي اسلامي يا موافق پذيرفتن امام نبودند و يا اجازه فعاليت سياسي به ايشان نمي‌دادند. در همان روز تصميم امام متوجه پاريس شد و ....

پي نوشت :
1 – روزنامه كيهان 8 اسفند 1357 شماره 10648
2 - نقل از روزنامه جمهوری اسلامی، مورخ 14 مهر 1359 و مصاحبه مؤلف با حجت الاسلام محمود دعائی) .
3 - مصاحبه حجت الاسلام محمود دعائی با مؤلف، شنبه 25 خرداد 1370، تهران) .
4 - مصاحبه حجت الاسلام دعايي با روزنامه جمهوری اسلامی، مورخ 14 مهر 1359

منبع:دكتر سيد جلال‌الدين مدني ، تاريخ سياسي معاصر ايران ، دفتر انتشارات اسلامي ، 1387، ج 2 ، ص 277 تا 279 و 372 تا 378

چگونه امام خميني از عراق خارج شدند ؟

در حاشيه آن پيام وحداني

گزارشي از فرار اول شاه ...

فرار دوم شاه به روایت رسانه ها

هویدا چرا برکنار شد ؟

فساد جنسي ، درسي كه شاه از مادرش آموخت !

شاه عروسكي بود كه نخهايش را ديگران مي‌كشيدند

مثنوي هفتم

یهودیان در مشروطيت

نقد كتاب
« خاطرات ايرج اسكندري»