| كتابخانه مجلس چگونه شكل گرفت | پيش از آنكه در مجلس شوراي ملي كتابخانه و قرائت‌خانه‌اي تأسيس شود، قرائت‌خانه‌هاي چندي در تهران و ديگر شهرهاي آن بنيان نهاده شده بود. با اين همه، از همان زمان كه مجلس بنيان گرفت، انديشة تأسيس كتابخانه نيز در ميان نمايندگان مورد مذاكره قرار گرفت. در دهم شوال 1325، 14 ماه پس از شكل‌گيري مجلس، دكتر ولي‌الله‌خان در مذاكرات مجلس وكلا را به تأسيس كتابخانه متوجه كرد:
«چون مرا براي كميسيون لوايح قانوني و معارف معين كرده‌اند، لازم است اين را عرض بكنم كه در همه‌جا پارلمان‌ها يك كتابخانة مخصوصي دارند كه در آن از تمام معاهدهنامهها و قانون‌نامه‌هاي دُوَل هست. اينجا هم لازم است كه همچو كتابخانة داير شده از كتب فقهيه و معاهدهنامهها و كُدها موجود باشد. اگر اين كتابخانه مرتب نشود قوانين ما درست تنقيح نمي‌شود...»
وكيل‌التجار هم در آن جلسه ضمن تأييد گفته‌هاي دكتر ولي‌الله‌خان، منضم كردن يك قرائت‌خانه را به كتابخانه لازم دانست تا در آن روزنامه‌ها را براي مطالعه بگذارند. بر اين اساس، تأسيس كتابخانه و قرائت‌خانه از مهمترين تشكيلات اداري مجلس بود كه براي افزودن به آگاهي‌هاي نمايندگان از اوضاع و احوال روز، مطالعة قانون‌نامه‌ها، معاهده‌ها، و دسترسي به منابع قانون‌گذاري نياز به آن به شدت احساس مي‌شد؛ قاعدتاً بايسته بود كه نمايندگان با چنين مسائلي آشنا شوند به ويژه آنكه شمار بسياري از نمايندگان به واسطة پيشينة شغلي‌شان آگاهي چنداني از نهاد قانون‌گذاري و چند و چون آن نداشتند. حتي بسياري‌شان از سواد خواندن و نوشتن بهره‌مند نبودند و مي‌بايست در اين زمينه نيز كتابخانه نقش سوادآموزي و آگاهي‌بخشي داشته باشد.
كتابخانه مجلس در آغاز براي استفادة نمايندگان از قانون‌نامه‌ها و معاهدات و مطالعة روزنامه‌ها و كتاب‌ها تأسيس شد كه اين رويكرد در بررسي نظامنامة كتابخانه بيان خواهد شد. اما به تدريج به ويژه در چند دهة اخير كتابخانه به گونه‌اي فراگير خدمات خود را ارائه مي‌دهد. پژوهشگران از آن بهرة فراوان مي‌برند و همگان مي‌توانند بي‌آنكه هزينه‌اي بپردازند از خدمات آن، به ويژه امكانات الكترونيكي بهره ببرند.
نخستين مركز اسناد و نخستين كتابخانة رسمي
آنچه به فكر و مذاكره دربارة تأسيس كتابخانه در ميان نمايندگان دورة اول مجلس مطرح مي‌شد، به قلم و قدم نرسيد؛ در اين باره قانون و نظامنامه‌اي تدوين نشد و پيِ كتابخانه‌اي استواري نيافت. با اين همه مشروح مذاكرات مجلس كه منشي‌هاي ميرزا بنويس يادداشت مي‌كردند، پاره‌اي از اسناد مجلس، يادداشت‌هايي مربوط به نمايندگان و صورت‌حساب‌ها و سياق دستمزدهايشان به انضمام پاره‌اي از عرايض در مجلس نگهداري مي‌شد. در برخي از منابع تاريخي آگاهي‌هايي دربارة اسناد و اوراق دورة نخست مجلس شوراي ملي ارائه شده است. به توپ بستن مجلس توسط نظاميان روسيه اسناد مجلس اول غارت شد و برخي از آنها سر از سفارت انگليس درآورد. سيد حسن تقي‌زاده در اين باره آگاهي‌هاي ارزشمندي ارائه كرده است:
«وقتي كه مجلس شوراي ملي اولي هدف توپ شد و تمام اثاثه و دفتر و باقي اشياء و اوراق بهارستان معرض غارت قزاق‌هاي لياخوف و سربازان سيلاخوري و سواران كشيك خاصه (سوارانِ شاهي) گرديد و در ضمن اشياء و اسباب ديگر مقداري هم اوراق و به اصطلاح آن زمان دوسيه و كارتن بردند و اين اوراق متفرق شد، قريب سه چهار كيسه يا جوال پر از اوراق هم سربازان كشيك دم درِ سفارت انگليس كه به رسم آن زمان چاتمه و قراول در مدخل سفارت داشته و مستحفظين سفارت دولت خارجي بودند در ضمن اشتراك در غارت مجلس و خانة ظل‌السلطان (عمارت وزارت معارف كنوني) و خانة ظهيرالدوله (كه گويا روز بعد از توپ بستن مجلس آنجا را نيز توپ بسته و غارت كردند)، همراه آورده بودند، اتاشة نظامي سفارت انگليس كپيتن (بعدها كولونل)، استوكس ... از اشتراك سربازان مستحفظ سفارت در غارت متغيير و برآشفته شده، سربازها را جواب داد و رفتند و كيسه‌هاي پر از اوراق در سفارت ماند و به وزارت جنگ نوشت كه يك دسته ديگر سرباز كه در امر غارت شركت نكرده باشند، براي كشيك سفارت بفرستند. اوراق مزبور همه از غارت دفتر مجلس بود و سفارت آنها را بر متحصنين مشروطه‌طلب سفارت عرضه كرد كه اگر مي‌خواهند بردارند ولي پس از ملاحظة قسمتي معلوم شد اوراق دفتري و عريضه‌جات مردم و صورت‌حساب و غيره است و كسي حاضر نشد آنها را با خود به منزل ببرد و از عاقبت آن اوراق اطلاعي ندارم».
مادة 135 نظامنامة داخلي مجلس شوراي ملي مبني بر تأسيس كتابخانه به عنوان يكي از ادارات مجلس در 16 ذي‌الحجة 1327، يك و نيم ماه پس از افتتاح دومين دورة قانون‌گذاري به تصويب رسيد. پيشنهاد بنيانگذاري كتابخانه و پيگيري براي افتتاح آن توسط ارباب كيخسرو شاهرخ، و با تلاش‌هاي بي‌وقفة او به انجام رسيد. اما اين مهم در سال 1330 ق. به نتيجه رسيد و در سالهاي فترت قانون‌گذاري در ميانة دورة دوم و سوم مجلس شوراي ملي تأسيس كتابخانه عملي شد. ارباب در ديباچة فهرستي كه بر كتاب‌هاي فرانسه زبان در مخزن كتابخانه نوشته است در اين باره چنين يادآوري كرده است:
«از آغاز افتتاح مجلس شوراي ملي در دورة تقنينيه، كه حقير يكي از نمايندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس براي اداره كردن امور ادارة مباشرت مجلس انتخاب شده بودم، چنانكه در بودجه‌هاي پيشنهادي به مجلس متذكر مي‌شدم، هماره آرزوي تأسيس و ترتيب كتابخانه به وضع صحيح داشتم. لكن متأسفانه از كثرت كارهاي اداري تكاليف نمايندگي و علت قلت مالية مملكت، فراغت و سعادت موفق شدن به اين مقصود حاصل ننمودم».
در طي دورة دوم قانون‌گذاري و دومين دورة فترت، به دستور ارباب كيخسرو كه مؤسس كتابخانة مجلس بود، «دفاتر و اسناد تحريرات» مجلس زير نظر ادارة مباشرت مجلس كه وي رئيس آن بود، بازنگري و اسناد آن تنظيم و طبقه‌بندي شد. دفاتر و اسناد، چه در دورة اول و چه در دورة دوم لاك و مهر و در قفسه‌ها جمع‌آوري شد؛ در واقع، اين زمان نخستين دورة تنظيم و طبقه‌بندي اسناد مجلس بود كه ميتواند نقطة آغازين تأسيس مركز اسناد مجلس به شمار آيد؛ به تعبيري اگرچه فترتِ مجلس، روند نهاد قانون‌گذاري را متوقف كرد، اما مجالي داد تا اين دو اقدام مهم فرهنگي صورت پذيرد. درست است كه پيش از اين در نهادهايي مانند اوقاف و دربار (كاخ گلستان) تلاشهايي براي نگهداري اسناد وقفي و حكومتي شده بود، اما بايگاني اسناد مجلس فراگير بود و با اسنادي خاص محدود نمي‌شد، از ديگر سو بايد توجه داشت كه اسناد مجلس پس از يك بار بمباران مجلس در «يوم‌التوپ» و دو آتش‌سوزي ويران‌كننده باز مانده‌اند.
ارباب كيخسرو را نخستين كتابدار اين كتابخانه و كوشش‌هاي او را مهمترين عامل در تداوم اقدامات و خدمات اين نهاد فرهنگي دانسته‌اند. از نخستين اقدامات براي تأسيس كتابخانه، خريد قفسه و كتاب براي آن بود كه در گزارش ارباب به مجلس سوم توضيحي دربارة آن ارائه شده است:
«سيصد و نود تومان و دو هزار و پانصد دينار بابت خريد دويست و دو جلد كتاب از كتابخانة ميرزا ابوالحسن خان جلوه براي مجلس، ... يكصد و بيست و هشت تومان و پنج هزار و يك شاهي براي ساخت قفسه‌‌هاي كتابخانه و صحافي كتب و نيز، پانزده تومان و دو هزار و هفتصد دينار براي خريد ساير كتب [هزينه شد]».
نظامنامة كتابخانه
پيش از آنكه نظامنامة مستقلي براي كتابخانة مجلس تهيه شود، در دو ـ سه آغازين فعاليت آن مطابق با مادة 9 نظامنامة داخلي مجلس (مصوب سوم ذيقعدة 1329)، كتابخانه زير نظر رئيس مجلس و ادارة مباشرتِ مجلس اداره مي‌شد. به تدريج كه فعاليت كتابخانه گسترش يافت، ادارة كتابخانه فزون بر امور گسترده و پر دردسر ادارة مباشرت مجلس باعث شد كه نظامنامه‌اي ذيل شرح وظايف و عملكرد ادارة مباشرت براي كتابخانه تدوين شود. از آنجا كه رياست هر دوي اين اداره‌ها بر عهدة ارباب كيخسرو بود، نخستين نظامنامة تفصيلي كتابخانة مجلس را وي در مواد 63 تا 69 نظامنامة ادارة مباشرت مجلس تدوين كرد كه مشتمل بود بر اين مواد:
«مادة 63: عمده وظايف مشاراليه (كتابدار) ضبط اصل قوانين است و بايد تحت نمرة مخصوص باشد كه در استخراج دچار اشكال نشود.
مادة 64: ساير كتب مثل قوانين، داراي نمرة مخصوص خواهد بود.
مادة 65: استخراج از كتب يا قانون بعد از تحصيل اجازه از رئيس دفتر به موجب قبض چاپي مخصوصي است كه كتابدار از نماينده اخذ مي‌نمايد.
مادة 66: استخراج كتاب يا اصل قانون با اجازه مخصوص باشد.
مادة 67: كتابخانه مخصوص نمايندگان است.
ماده 68: كتب كتابخانه به هيچ وجه از مجلس نبايد خارج شود.
ماده 69: اشخاصي كه كتابي به كتابخانه تقديم مي‌كنند، قبض رسيد به امضاء ادارة مباشرت دريافت مي‌كنند.
اقل: كيسخرو شاهرخ»
در اين نظام‌نامه وظايف كتابدار به خوبي مشخص شده است. اما بعدها ارباب كيخسرو اين نظام‌نامه را كافي ندانست و در سال 1303 ش به درخواست وي، دكتر محمد مصدق‌السلطنه، كه نمايندگي مجلس را داشت، نظامنامة جديدي را در چهار فصل و 27 ماده تدوين كرد كه طي چند جلسه شور و بررسي در كميسيوني مركب از كيخسرو شاهرخ و دكتر مصدق، با حضور سليمان اسكندري، سيد حسن تقي‌زاده، نصرت‌الدوله فيروز، سيد محمد تدين، رضا افشار و عطاءالملك روحي در هفتم حوت (اسفندماه) 1304 به تصويب رسيد. يك سال بعد نيز به همت ارباب كيخسرو، نظامنامة داخلي كتابخانه به عنوان نظامنامة اساسي، تهيه شد كه در پنج فصل و 27 ماده توسط وي و رضا افشار و محمد ولي اسدي به تصويب رسيد.
در جلسة 64 دورة سيزدهم مجلس شوراي ملي (28 خردادماه 1321)، دوباره نظامنامة كتابخانه مورد بررسي نمايندگان قرار گرفت و بر سر اينكه بايستي كتاب‌هاي اين كتابخانه به امانت داده شود يا نه، مذاكراتي مطرح شد. كتابخانه از آن پس نيز به همان نظام‌نامه پايبند بود چنانكه در بخش بعد توضيح داده مي‌شود، رؤساي كتابخانه و واقفان كتب همواره در راستاي تكميل گنجينة آن و استفادة كاربران در محلِ كتابخانه كوشيدند.
ادارة كتابخانه و اهداي كتاب
با خريد كتاب‌هاي ميرزا ابوالحسن خان جلوه و قفسه براي كتابخانه، مجلس شوراي ملي در سال 1330 ق (1290 ش)، صاحب كتابخانه شد؛ تا اين زمان فقط اسناد آرشيو مي‌شدند و كتابخانه‌اي كه روزگاري دكتر ولي‌الله خان ضرورت تأسيس آن را برمي‌شمارد، هنوز پديد نيامده بود.
تأسيس كتابخانة مجلس شوراي ملي از مهمترين اقدامات فرهنگي است كه در مجموعه بهارستان انجام گرفت. ارباب كيخسرو شاهرخ تلاش زياي نيز براي سروسامان دادن به اوضاع كتابخانة مجلس انجام داد و اين راه تني چند از نمايندگان مجلس مانند ميرزا نصرالله تقوي، دكتر رضا افشار و شيخ ابراهيم زنجاني به او ياري كردند. به گونه‌اي كه تنها در سال 1330 ق، 1091 جلد كتاب به زبان‌هاي فرانسه، فارسي، عربي، انگليسي، تركي، آلماني و روسي متعلق به ميرزا محمودخان علامير احتشام‌السلطنه، از رؤساي دوره‌هاي يكم و دوم مجلس، توسط مخبرالسلطنه هدايت به كتابخانة مجلس هديه شد. احتشام‌السلطنه بعدها نيز در سال 1302 ش، 798 جلد كتاب به كتابخانه هديه كرد و از ديگر سو گنجينة غني اين كتابخانه، مشتمل بر اسناد و نسخ خطي، با خريداري يا هديه گرفتن كتاب‌هاي ديگري رونق گرفت. معتبرترين مجموعة اهدايي به كتابخانه از سيد محمدصادق طباطبايي بوده است كه شامل 1438 جلد نسخة خطي و 1705 جلد چاپي بود.
از آن پس نيز مجموعههاي چندي از كتاب‌هاي خطي، چاپ سنگي و چاپ سربي به كتابخانة مجلس اهدا شد و از آن ميان مجموعه‌هايي كه تا سال 1372 اهدا شدند:
مجموعههاي پارسيان هند (27 جلد)، ميرزا عبدالغفار نجم‌الدوله/ نجم‌الملك (454 جلد)، ناصرالدوله مجيد فيروز (6368 جلد)، حاج سيد عبدالجواد لالاني (116 جلد)، كتاب‌ها، يادداشت‌ها و نامه‌هاي سيد جمال‌الدين اسدآبادي توسط دكتر اصغر مهدوي (568 جلد و 435 نامه)، حاج ميرزا يحيي امام جمعه خوئي تهراني (598 جلد)، دكتر احمد متين دفتري / اعتضاد لشكر/ متين‌الدوله (مجموعه‌اي از اسناد و مدارك مالي دورة قاجاريه و دفتر رقبات ناصري)، حاج سيد نصرالله تقوي (915 جلد)، محمدحسن رهي معيري (23 جلد خطي، 1655 جلد چاپي و لوازم شخصي او)، جعفر سلطان القرائي (422 جلد)، هلاكو رامبد (46 جلد خطي و 227 جلد چاپي)، نورالدين امامي (317 جلد چاپي)، محتشم نوري (2526 جلد چاپي، 117 سند و 599 روزنامه)، غلامحسين سرود (147 جلد خطي، 4146 جلد چاپي)، نورالدين مدرسي چهاردهي (218 جلد چاپي)، كريم كشاورز (921 جلد چاپي به زبان روسي و لاتين)، علي‌اكبر پروانه (2423 جلد چاپي)، عبدالحميد معرفت (145 جلد چاپي)، خاندان معزي دزفولي/ شيخ كاظم دزفولي (420 جلد خطي، 733 جلد چاپي).
اداره و سامان‌دهي كتابخانة مجلس از سال 1290 ش. تا كنون، مرهون خدمات اين افراد به عنوان رئيس كتابخانه بوده است:
ارباب كيخسرو شاهرخ از 1330 ق/ 1290 ش، يوسف اعتصامي (اعتصام‌الملك) از 1305، ابراهيم شريفي از 1316، دكتر تقي تفضلي از 1346، خانم فخري راستكار از 1347، محمد شهدادي از 1353، عبدالحسين حائري از 1354، غلامرضا فدايي عراقي از 1374، محمدعلي احمدي ابهري از 1377، احمد جلالي از 1385، رسول جعفريان از 1387.
اهداي كتاب به كتابخانه مجلس به سان گذشته تداوم دارد و از ديگر سو اين كتابخانه از مراكز واسپاري انتشارات و اسناد سازمان ملل بوده، و بر اين اساس انتشارات و اسناد سازمان ملل به سه زبان انگليسي، فرانسه و عربي به كتابخانه مجلس اهدا مي‌شود.
در سالهاي اخير فعاليت كتابخانة مجلس رشد چشمگيري داشته است كه آن را مي‌توان در اين‌گونه خدمات برشمرد؛ بنيان نهادن ساختمان جديدي در جنوب خيابان نخشب/ شريف رضي (زير مسجد سپهسالار)، كوشش براي تهية نسخة الكترونيكي از نسخه‌هاي خطي و چاپ سنگي و سربي و روزنامه‌هاي يكصد و پنجاه سال اخير در ايران، خريد نسخه‌هاي خطي و چاپي، خريد مجموعههاي عكس و تصوير از مؤسسات و اشخاص، فهرست‌نويسي، بازخواني و تهية نسخ
ة الكترونيك از اسناد در مركز اسناد مجلس، مرمت گستردة نسخه‌هاي خطي، به كار گماردن شمار زيادي از دانشجويان رشته‌هاي تاريخ و كتابداري در مركز اسناد و كتابخانه، بهره‌گيري از پژوهندگانِ عرصة تاريخ براي پژوهش دربارة اسناد مجلس و انتشار دستاوردهاي تحقيقي آنها، انتشار نامة بهارستان و فصلنامة پيام بهارستان به گونه‌اي جديد و با تعداد بي‌شماري از مقالات تاريخي و ادبي، برگزاري نشست‌هاي تخصصي پيرامون تاريخ مجلس و تحولات تاريخي ايران در يك سدة اخير، بنيانگذاري و افتتاح موزة مجلس شوراي اسلامي، ارائة خدمات گستردة الكترونيك در پايگاه اينترنتي كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس.
مطبعة مجلس
كتابخانة مجلس از سال 1330 ق. تاكنون، گذشته از گردآوري گنجينه‌هاي خطي، كتب چاپي، روزنامه‌ها، اسناد، نقشه‌ها، لوازم و ابزار آموزشي، امكانات نگهداري و مرمت نسخه‌هاي خطي، كوشش‌هاي بسياري در راستاي چاپ و نشر كتاب داشته است. مجلس از همان دورة نخست به فكر انتشار روزنامه بود كه اين اقدام مهم براي انتشار اخبار درون مجلس و بيرون آن با تأسيس روزنامه مجلس زير نظر سيد محمدصادق طباطبايي، به عنوان نخستين روزنامة عصر مشروطه به نتيجه رسيد. آن روزنامه را مطبعة دولتي (چاپخانه خورشيد) چاپ ميكرد و مجلس بعدها چاپخانه‌اي را به نام مطبعة مجلس، زير نظر كتابخانه داير كرد كه گذشته از انتشار منظم روزنامة مجلس و صورت مذاكرات مجلس در روزنامة رسمي كشور، كتاب‌هاي بسياري از رجال علمي را در زمينه‌هاي گوناگون انتشار داد. چاپخانة خورشيد تا 18 محرم 1325 در خيابان ناصريه (ناصر خسرو) بود. از آن پس به لاله‌زار منتقل شد و به نام «مطبعة مجلس» درآمد.
ارباب كيخسرو در سال 1300 ش. زمينه‌هاي تأسيس چاپخانة جديدي را در مجلس فراهم كرد. وي در يادداشت‌هاي خود از گزارشي كه به نمايندگان چهارمين دورة قانون‌گذاري دربارة تأسيس مطبعة مجلس ارائه كرده چنين مي‌نويسد:
«نظر به اينكه در دوره‌هاي سابق مجلس، مطبوعات مقدماتي مجلس با ژلاتين چاپ مي‌شد و به علاوه اغلب وسايل آن از حيث گراني و كمي مقدور به فراهم كردن نبود، و براي مجلس شوراي ملي مطبوعات ژلاتيني زيبندگي نداشت و نظر به اتحادي كه براي گراني قيمت مطبوعات در بين اولياي مطابع شده بود و نظر به اينكه از مطبعة مفصلة دولتي جز چند پارچه آهن چيزي باقي نمانده بود، و روز به روز رو به نابودي مي‌رفت و از خيلي نظرات ديگر، نقل بقية‌السيف مطبعة دولتي را به عمارت مجلس شوراي ملي لازم ديدم، عليهذا در كابينة آقاي سپهدار اعظم و مجدداً در كابينة آقاي قوام‌السلطنه متذكر شدم، تصويب گرديد و بعد از افتتاح مجلس شوراي ملي، با صواب‌ديد هيئت محترم رئيسه به تعمير و تغيير شكل ساختمان آن پرداخته و در تاريخ 12 سرطان 1300 ماشين‌آلات را نقل نموده، به تهية قسمتي از نواقص پرداخته و فعلاً به طوري كه عمليات آن را ملاحظه فرموده‌ايد در جريان و موسوم به مطبعة مجلس شوراي ملي مي‌باشد و تكميل آن تا حدي كه بتواند رفع تمام حوايج ادارات دولتي را نيز بنمايد، موكول به پيشنهاد بودجه و توجهات آقايان نمايندگان محترم است.»
ارباب كيخسرو در دي‌ماه 1304 به آلمان رفت و چند دستگاه چاپ را خريد تا با دستگاه‌هاي چاپ سربي قديمي جايگزين كند. او به همراه خود دو متخصص چاپ را آورد كه يكي به نام موسيو موزر براي چاپ تمبر و باندرول و ديگري به نام موسيو بركه براي نصب ماشين‌هاي جديد در چاپخانه فعاليت خود را آغاز كردند. با اين اقدام، ا اين پس تمبر در مطبعة مجلس چاپ مي‌شد و كشور از پرداخت هزينة گزاف چاپ تمبر در خارج رهايي يافت.
در طي اين سال‌ها كريم آزادي مطبعة مجلس را زير نظر ارباب كيخسرو اداره ميكرد و پس از درگذشت ارباب، تا سال 1337 چند تن ديگر ادارة آن را بر عهده گرفتند و در اين سال با تأسيس چاپخانة دولتي، چاپ تمبر و اوراق بهادار از مطبعة مجلس جدا شد.
تاريخچة ساختمان‌هاي كتابخانه
از دورة يكم قانون‌گذاري تاكنون، كتابخانه و مركز اسناد مجلس، سه مرحله جابه‌جايي را در سه ساختمان تجربه كرده و امروزه ساخت ساختمان جديد كتابخانه در زميني واقع در جنوب مسجد سپهسالار آغاز شده كه چهارمين مرحلة جابه‌جايي و ساخت كتابخانه به شمار مي‌رود.
در آغاز، دفتر رئيس بازرسي مجلس و بايگاني آرشيو ادارة مباشرت در سالن غربي عمارت (پس از ايوان ورودي، كنار تالار اصلي) و نزديك به ميدان بهارستان در جوار حوضخانة عمارت، قرار داشته است، جايي كه امروزه راهروي موزة مجلس واقع شده و روي بناهاي پيش از دورة سپهسالار و روي حمام عمارت بوده است. در همين‌جا ارباب كيخسرو، كتابخانه را هم تأسيس كرد و قفسه‌هايي كه در سال 1330 ق. خريده بود در آنجا كار گذاشت و خود به عنوان نخستين كتابدار كتاب‌ها را فهرست‌نويسي كرد و در قفسه‌ها چيد.
كتابخانه دو اتاق تو در تو بود و نمايندگان براي مطالعه به آنجا مي‌رفتند. به منظور نوسازي عرصة ميدان بهارستان در سال 1304 تا 1310 ش. بخش غربي عمارت را بازسازي كردند و در پي ساخت و سازهاي دورة پهلوي به نام سردر ورودي عمارت تماشاچيان، خوانده شد كه با آجركاري‌هاي زيبايي رو به ميدان بهارستان است. بايگاني اسناد در بخش زيرين اين ساختمان باقي ماند و تا سال 1372 ش. يعني يك سال پيش از آتش‌سوزي آذرماه 1373، آرشيو اسناد مجلس در اينجا بود كه خوشبختانه در آن سال به بايگاني كتابخانه و بخشي از اسناد به ساختمان مجلس سناي سابق (در خيابان امام خميني) انتقال يافته و از زبانه‌هاي آتش مصون ماندند. مطابق اسناد كه در مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي موجود است مشخص مي‌شود كه براي زيباسازي بدنة شرقي ميدان بهارستان، اين ساختمان را در سال 1309 ش. تخريب كرده و تغيير چهره دادند.
بناي شرقي بهارستان، دومين محل كتابخانه است. چسبيده به كتابخانة قديم، محل نگهداري مدارك و اسناد و در واقع دفتر مجلس بوده و بايستي نوعي آرشيو در كنار كتابخانه محسوب شود. از يك عكس منحصر به فرد چنين برمي‌آيد كه آن ساختمان، عمارت «پست و تلگراف مجلس شوراي ملي» بوده كه بعدها كاركرد دفتر يا آرشيو دفاتر و اسناد يافته است و چنان كه پيش از اين بيان شد، دكتر كردستاني مدتي را در آن كار مي‌كرده و احتمال دارد كه او در زمان وزارتش در پست و تلگراف آن را ساخته باشد. در استعفانامة ارباب كيخسرو از ادارة مباشرت در سال 1303 ش.، اشاره شده كه لوازمي براي شركت تلفن ايران و مجلس از اروپا خريداري كرده كه از مسير شوروي بدون پرداخت هزينة گمركي به ايران وارد خواهند شد. احتمال دارد كه برخي از اين لوازم مربوط به همين ساختمان بوده است و در يكي از اين اسناد (به تاريخ 13 آبان‌ماه 1304)، ارباب كيخسرو شاهرخ، فردي به نام ميرزا سيد احمدخان اعتبارالدوله كه نماينده بوده را به رياست مركزي تلگراف معين كرده است. قاعدتاً كيخسرو به عنوان رئيس اداره مباشرت مي‌توانسته رئيس تلفن‌خانة مركزي مجلس را تعيين كند نه رئيس شركت تلفن مركزي كشور را. اين نشانه‌ها كافي است تا سال ساخت و تجهيز ساختمان تلگرافخانة مجلس را هم‌زمان با ساخت كتابخانه دانست كه بر پيشاني ايوان غربي آن روي سنگي مرمرين چنين نوشته شده است: «كتابخانة مؤسسه 1302 ش».
نماي جنوبي بناي تخريب شدة تلگرافخانه، شبيه به نماي جنوبي كتابخانه (طاق و پنج‌دري بدون ايوان) بوده، به بلندي كتابخانه ارتفاع داشته و شيرواني و پنج طاق‌نما به مانند طاق‌هاي نماي كتابخانه، اما بدون ايوان، آرايش ظاهري آن را شكل مي‌داده است. اين بنا با دوازده پله در ضلع جنوبي از سطح حياط مشترك بين عزيزيه و كتابخانه جدا مي‌شد كه اين تعداد پله نشانه‌دهندة گودي آن حياط است؛ حياطي كه امروزه بين كتابخانة قديم و عزيزيه قرار گرفته است.
از بررسي وضع موجود پله‌هاي ورودي شمالي عزيزيه برمي‌آيد كه نخستين پلة اين كوشك، هم‌سطح با حياط اختصاصي (اندروني) بوده است. اين حياط به وسيلة ديواري در جانب غربي آن، به طور كامل از فضاي باز جلوي مجلس جدا مي‌شده است. بدين سان، فضاي باز اندروني را براي سه عمارت عزيزيه، كتابخانه و عمارت تخريب شدة پست و تلگراف، تشكيل مي‌داده، كه به ويژه مورد استفادة كتابخانه و دفتر و آرشيو مجلس بوده است.
كتابخانة قديم مجلس را روي اتاق‌هاي كالسكه‌خانة اندروني باغ ميرزا حسين خان سپهسالار ساختند. عمارت كالسكه‌خانه عمارتي يك طبقه كه نماي ديوار آن اجري با تزئين طاق و ستون بوده است. عمارت كتابخانه در سال 1302 ش. افتتاح شد و اكنون در شرقي‌ترين قسمت حياط مجلس و درست روبه‌روي در اصلي قرار دارد، با ايوان و آجركاري زيبايي رو به غرب، به اين حياط مرتبط مي‌شده است. با تخريب بناي شرقي مجلس و برداشتن ديوار غربي حياط اندروني اين بناها، عمارت عزيزيه و كتابخانه به صورت دو بناي منفرد در شرق عمارت مجلس در ميانة فضاي وسيعي از باغ و زمين‌هاي شرقي مجموعة بهارستان قرار گرفتند و به گونه‌اي بخش شرقي بهارستان از فضاي بازتري برخوردار گشت.
اين دگرگوني باعث شد كه نماي شرقي عمارت مجلس به گونه‌اي در سادگي تمام با استفاده از سه طاق آجري در ميانة ديوار، آرايش يابد در واقع اين ديوار با نماهاي جنوبي، شمالي و غربي عمارت مجلس همسان نبوده و به دور از آرايش ظاهري انجام گرفت. در گزارشي كه ارباب كيخسرو شاهرخ در دورة چهارم، به مجلس ارائه كرد، اشاره‌اي شده است بر «عمارت خرابه سمت مشرق باغ شمالي كه از آثار به توپ بسته شدن مجلس به يادگار مانده». اين عمارت بعدها مرمت شد و با انجام تعميراتي كه در آن صورت گرفت به پيشنهاد و كوشش وي به كتابخانه مجلس تبدل شد.
در فاصله سالهاي 1291 تا 1302 ش. در قسمت شرقي باغ بهارستان و در پشت كوشك عزيزيه، كتابخانه مجلس شوراي ملي بنا شد كه تحت نظر ادارة مباشرت مجلس و شخص ارباب كيخسرو اداره مي‌شد. سنگ‌نوشتة مرمرين ورودي غربي كتابخانه، تاريخ 1302 ش. را نشان مي‌دهد، اما در كتاب تاريخچة كتابخانة مجلس، تاريخ افتتاح آن 1304 ش. (1344 ق/ 1924 م) بيان شده است.
بناي طاق‌ها و نيم‌طاق‌هاي كتابخانه كه بر فراز ستون‌هاي باريك و ظريف قرار گرفته‌اند يادآور آميختگي طاق شبستان مساجد و نيم‌طاق‌هاي معماري كليسايي اما به سبك گوتيك اروپايي در قرون وسطي (به ويژه در زير طاق‌هاي سقف) است. اين بنا كه با ايواني زيبا رو به مجلس خودنمايي مي‌كند در واقع تداوم هنر و معماري دورة قاجار با وام‌گيري از عناصر هنري درون‌مرزي و برون‌مرزي را نمايان مي‌سازد.
در سال 1344 ش.، بناي شرقي مجلس (عمارت پست و تلگرافخانه) كه به محل دفتر مجلس تبديل شده بود، تخريب شد. مطابق مدارك تاريخي و برخي تصويرها، مي‌توان از قسمت‌هاي شرقي بنا يعني از ضلع شرقي تا ساختمان قديمي كتابخانه، كه شامل حياط شمالي عمارت عزيزيه و فضاي باز غربي كتابخانه مي‌شود، تصويري ذهني را بازسازي كرد؛ اين حياط با ديواري (نرده‌اي) از ديگر بخش‌هاي باغ بهارستان و مجلس جدا مي‌شده است كه آن ديوار در اواخر دورة قاجاريه و اوايل دورة پهلوي ساخته شده بود و بعدها برچيده شد.
در دوره پهلوي دوم به دستور سردار فاخر حكمت رئيس مجلس، كتابخانه كنوني (شماره يك: مركزي) در كنار ديوار حائل ميان مسجد و مدرسه با باغ و عمارت بهارستان در زميني به مساحت 1200 متر مربع در چهار طبقه بنا نهاده شد كه عبارت است از تالارهاي مطالعه، نمايشگاه، مخزن‌هاي كتب خطي، اهدايي، چاپي، عربي و فارسي، لاتين، نشريات ادواري و اتاق‌هايي براي كارمندان و محققان، تصحيح نسخه‌هاي خطي، واحدهاي مرمت نسخ و اسناد، و بخش ميكروفيلم. در سالهاي اخير نيز در دورة رياست دكتر رسول جعفريان، بخش كتاب‌هاي ديجيتالي با تصويربرداري الكترونيك از نسخه‌ها، تلاش‌هاي شايسته‌اي در ارائة خدمات نوين انجام داده است. همچنين، ساختمان ديگري براي كتابخانة مجلس در محدودة بهارستان و در كنار ساختمان كتابخانة مركزي (شماره يك)، به دستور دكتر رسول جعفريان ساخته شده كه قرار است بخشي از كتابخانه مركزي به آنجا انتقال يابد. مديريت كتابخانه بر آن است كه در زميني بيرون از محدودة بهارستان، ساختماني جديد براي اين مركز فرهنگي ساخته و همة بخش‌هاي آن تجميع شود.
كتابخانة قديمي كه نخستين كتابخانه رسمي و با شيوة كتابداري نوين در ايران به شمار مي‌آيد. امروزه در مجموعة كتابخانه‌هاي مجلس شوراي اسلامي، به نام كتابخانة ايران‌شناسي (شماره دو) ناميده مي‌شود و در كنار ساختمان عزيزيه كه مديريت مركز اسناد (دفتر كار دكتر علي ططري) در آن قرار دارد، با فعاليت‌هاي چشمگير، آرشيو تحقيقاتي اسناد مجلس است.
منبع:دكتر حسن باستاني راد، بهارستان در تاريخ، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، تهران، 1390. | این مطلب تاکنون 3431 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|