همايش يكصدمين سال تولد آيت‌الله محمد‌تقي فلسفي خطيب دانشمند، روز چهارشنبه هشتم اسفند 1386 در سالن همايشهاي بين‌المللي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران برگزار شد. در اين همايش كه جمعي از محققان، مورخان و روحانيون شركت داشتند، آيت‌الله هاشمي رفسنجاني رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام در سخناني اظهار داشت:
زندگي آقاي فلسفي در زماني حساس و متلاطم قرار گرفته بود. ثباتي در كشور نبود. ايشان جواني خود را با منبر شروع كردند. آن زماني بود كه در دوره رضاخان منبر و مسجد و روضه، همه ممنوع بود و چند صباحي كه آقاي فلسفي اجازه منبر و لباس گرفت خيلي زود از ايشان پس ‌گرفتند. جواني ايشان پس از اتفاقاتي كه افتاد از جمله حادثه مسجد گوهرشاد، باعث شد ايشان ممنوع‌المنبر شود. كار رضاخان انهدام نهادهاي اسلامي با هدف لائيك كردن ايران و بيرون كردن دين از زندگي مردم بود. از اين رو وقتي دامن جنگ جهاني ايران را فراگرفت و ضررهاي زيادي از ناحيه سلطه قدرتهاي بزرگ در ايران پيش آمد، تنها نتيجه خوب آن براي ايران خلع رضاخان از سلطنت و تبعيد او به خارج از كشور بود. اگر او مي‌ماند خفقان بيشتر مي‌شد و معلوم نبود سرنوشت كشور به كجا ختم مي‌شد. پس از او فرزند كم دانش و كم تجربه و خرد او محمد‌رضا را آوردند تا بتوانند سلطه استكبار را تحكيم كنند محمد‌رضا كاملاً تسليم بود. مرحوم فلسفي در همين يكي دو سال اول دوره انفصال، منبر خود را از سرگرفت و طليعه يك ستاره ارزشمندي در فضاي وعظ و خطابه و منبر در وجود ايشان ديده شد. خفقان شكسته شده بود مردم موقتاً احساس راحتي مي‌كردند. همه استعدادها به حركت افتاده بود. قوي‌‌ترين حركت سياسي حركت حزب توده بود كه با تشكيلات آهنين و با حمايت يكي از پيروزهاي جنگ و بهره‌گيري از نارضائي مردم پيشرفت‌هاي زيادي كرد. در كنار آن حركتهاي ملي‌گرائي همه شروع شد و منجر به ملي شدن صنعت نفت شد. عميق‌ترين حركت، حركت نيروهاي مذهبي با پيشتازي روحانيت بود كه سبب تحكيم جايگاه حوزه‌هاي علميه شد.
با تدبير آيت‌الله حائري رونق محسوسي در حوزه علميه قم پديدار شد. ضعف سيستم حكومتي سبب شكل‌گيري حركتهاي تجزيه‌طلبانه در آ‌ذربايجان و كردستان شد و توده‌اي‌ها در سراسر كشور جولان مي‌دادند. روحانيت كم‌كم‌جان گرفت منبرها آغاز شد، نمازهاي جماعت از نو رونق گرفت طلبه‌ها وارد حوزه‌ها مي‌شدند. با رحلت آيت‌ الله ابوالحسن اصفهاني مردم عواطف خود را در سراسر كشور نشان دادند عزاداري 40 روزه براي وي در ايران از قطعات بي‌سابقه تاريخ كشور است. شاه با اشاره به اين موج مذهبي گفته بود رحلت آقاي اصفهاني كشور را نجات داد و آذربايجان را برگرداند. و تماميت ارضي كشور را تضمين كرد. فوت آيت‌الله العظمي بروجردي نيز در شرايط تضعيف حوزه توسط شاه عظمت روحانيت را در دلهاي مردم نشان دادو خطباي بزرگي هم در در كنار رشد حوزه‌ها پيدا شدند. تا آنجا كه در خاطرم هست مرحوم راشد، تربتي، برقعي و افراد ديگر از جمله كساني بودند كه مورد توجه حوزه‌ها بودند. درميان اينها مرحوم فلسفي جلوه ويژه‌اي داشت، ايشان شخصيت بسيار پراستعدادي بودند. هوشيار و زيرك و واقع‌بين و مواظب و آشنا به رموز سياست و كشورداري بودند. هم بخاطر شخصيت خود وخانواده و هم شرائطي كه چنين كساني را پرورش داد. اعتماد زياد آيت‌الله بروجردي به آقاي فلسفي سبب حل بسياري از مسائل توسط آقاي فلسفي شده بود.
حضور آقاي فلسفي در قم و در سخنرانيهاي فراوان ايشان حقيقتاً تأثيرگذار بود. بسياري از خطباي امروز شاگرد مرحوم فلسفي بودند. شيوه‌‌ سخنراني ايشان، تحليلها، تسلط به روايت و تاريخ و قرآن و اخلاقيات و شعر و ادبيات، ايشان را مورد توجه قرار داده بود و الحق كه حق بزرگي بر دانش وعظ دارند. سخنراني مربوط به استيضاح دولت علم مثل بمب در جامعه و حتي در پادگانها صدا كرد بود. آيت‌الله فلسفي كه پس از 15 خرداد بازداشت شده بود حتي در داخل زندان سخنراني مي‌كرد و چهره رژيم شاه را نشان مي‌داد. او پس از تصويب كاپيتولاسيون توانست متن اسناد و سخنان نمايندگان مجلس و سنا را تهيه كند و در اختيار امام قرار دهد.
آقاي فلسفي نقش مؤثر خود در انقلاب را نشان نمي‌داد. او با تدبير خاص خود در تهيه وعظ و خطابه حضور داشت و در خيلي موارد مشكلات را بخاطر جايگاه و شخصيت و نفوذ خود حل مي‌كرد. او هيچگاه توقعي از انقلاب نداشت و با اين همه صدمه‌اي كه ديده بود، چشم‌ داشتي نداشت. او فقط خواستار پايداري انقلاب و امام بود. مسائل خود را نجيبانه و دلسوزانه مطرح مي‌كرد و تا آخر عمر خود در خط مستقيم ولايت و اسلام و انجام وظيفه منبر و خطابه و وعظ حضور داشت. كتابهاي ارزشمندي هم تحويل جامعه داد.
پس ازسخنان آيت‌الله هاشمي رفسنجاني، دكتر حداد عادل رئيس مجلس شوراي اسلامي در زمينه ويژگي‌هاي شخصيتي مرحوم فلسفي سخناني ايران كرد. وي گفت:
من از كساني هستم كه با وجود اختلاف سن زيادي كه با مرحوم فلسفي دارم ايشان را بخوبي مي‌شناسم. در دوران صد سال معاصر بر اثر روياروئي كشورهاي اسلامي با تمدن غرب، تحول و تجدد در همه شئون جهان اسلام اجتناب ناپذير بود. بعضي‌ها اين ويژگي را در اين مي‌‌دانستند كه جهان اسلام را به سوي غرب بكشانند و عده‌اي ديگر در اينكه آن را به سوي حقيقت اسلام بكشانند. در بسياري از شئون ديني ما در يك قرن اخير تحول حاصل شد و پرچمدار آن امام راحل بوده است. در كشور ما قهرمان تحول در منبر و وعظ و خطابه مرحوم فلسفي است و او در اين زمينه سهم اول را دارد. از خصوصيات ايشان آگاهي به شرايط زمان بود . افكارش كهنه نبود. او با تحولات روزگار و آسيب‌ها و نيازهايش آشنا بود. از حسن و عيب جامعه باخبر بود بر حسن‌‌ها انگشت مي‌گذاشت و تقويت مي‌كرد و عيبها را با زبان ملايمت مطرح مي‌كرد تا برطرف شود. او معرفي تازه‌اي از اسلام و قرآن و مكتب اهل بيت به جامعه عرضه كرد. سعي مي‌كرد مطالب مفيدي تحويل مردم دهد بي‌آنكه تحت تأثير مد روز قرار گيرد. از جمله خصوصيات مرحوم فلسفي توجه ايشان به تربيت اخلاق بود. اين چند كتاب ايشان كه در باب كودك و جوان و در زمينه تربيت نوشتند نشان مي‌دهد ايشان راه اصلاح را تشيخص داده بودند. از همان اوائل كه منبر را شروع كرده بود به مشكل تربيتي توجه داشتند.
در همايش بزرگداشت آيت‌الله فلسفي، آيت‌الله ناطق نوري دبير همايش نيز در سخناني به ويژگي‌هائي از شخصيت مرحوم فلسفي اشاره كرد، وي گفت:
ما در تاريخ شخصيتهاي اثرگذار فراوان داشته‌ايم كه در عصر خود موج‌آفرين بودند وليكن به عللي بعد از رحلتشان در لابلاي تاريخ به دست فراموشي سپرده شدند و ناشناخته ماندند و يا به عللي به دست دشمنان زندگي‌شان دستخوش تحريف قرار گرفت و اين تحريفها به چهره واقعي آنها صدمه زد مثلاً در تاريخ ما زندگي سيد‌جمال‌الدين اسد‌آبادي در هاله‌اي از ابهام است. يك چهره برجسته شجاع روشنفكر خوش‌فهم و اثرگذار، اما در تاريخ ما و در جامعه اسلامي يك چهره مبهم كه با ترديد و تحير به وي نگاه مي‌كنند. و يا حتي مرحوم شيخ فضل‌ الله نوري گرچه به بركت اين انقلاب و امام، مرحوم شيخ تا حدي شخصيتش از ابهام بيرون آمد. اما هنوز زندگي او در ابهام است. عده‌اي از او به عنوان شيخ پشيمان نام مي‌برند مي‌گويند پيشتاز مشروطيت بود ولي در بين راه پشيمان شد و او را مخالف مشروطيت مي‌نامند در حالي كه اين قضاوت جفا به او و جفا به روحانيت است.
مرحوم آيت‌ الله كاشاني كه تيزهوشي او براي اهل فن روشن است، نيز در هاله‌اي از ابهام قرار دارد و اين آفت و آسيب ‌بزرگي براي جامعه است اين ظلم به نسلهاي بعد است. مرحوم فلسفي شخصيتي است كه در طول زندگيش فراز و نشيب‌هاي زيادي ديده است او در مقاطع مختلف عمرش در برابر انحرافات مي‌ايستاد. در مقطعي كه خطر كمونيسم و توده‌ايها اين كشور را تهديد مي‌كرد، با هماهنگي آيت‌الله بروجردي در مقابل اين انحراف ايستاد. او با وجود تهديدهائي كه عليه وي حتي پاي منبر به عمل مي‌آمد و با نامه و يا با سلاح پاي منبر تهديدش مي‌كردند، از ميدان به در نمي‌رفت. طبيعي بود كه آماج تهمتها قرار بگيرد. در مقطعي در اوج اقتدار حكومت پهلوي در برابر بهائيت و در مقابل رژيم شاه ايستاد. در همه عمر پرافتخار او وقتي نگاه مي‌كنيم روياروئي مستقيم او با دشمن الهام گرفته از ولايت و امامت است. سال 1341 وقتي ماجراي رفراندوم لايحه 6 ماده‌اي شاه مطرح شد، مردم آمدند منزل آيت‌الله احمد خوانساري. مرحوم فلسفي آمد كمتر از 10 دقيقه سخنراني كرد اما با همين صحبت كوتاه مردم را عليه رژيم شاه شوراند. دو سه جمله‌ وي هنوز در گوشم هست. او رو كرد به مردم و گفت مي‌دانيد پشت اين رفراندوم چه خوابيده است؟ با اين رفراندوم سيلي به صورت زهرا مي‌زنند. با اين رفراندوم چادر از سر زينب بر مي‌ دارند. او گفت از خانه كه بيرون مي‌رويد اين شعارتان باشد، مرگ بر خفقان در سال 1342 سخنراني كوبنده و معروف خود را در شب عاشورا بيان داشت كه همان استيضاح دولت بود. آن سخنراني بود كه باعث شد وي ممنوع‌المنبر شود.
ناطق نوري در بخش ديگري از سخنان خود گفت: تدين و تعبد در رأس ويژگي شخصيتي مرحوم فلسفي بود. او در برنامه‌ريزي زندگي منظم بود و وقت را رعايت مي‌كرد. با اينكه بيش از 70 سال منبر مي‌رفت ولي حتي سالهاي آخر هم براي منبر خود بدون مطالعه حركت نمي‌كرد او به شدت اهل مطالعه و تحقيق بود. روزي 6 ساعت مطالعه مي‌كرد. در بيان حق صريح‌اللهجه بود. بسيار متين بود. در تمام منبرهاي خود مطالبي كه بوي خرافه‌گرائي داشته باشد و يا شبهه عوام‌زدگي باشد در آن نمي‌ديدي. طرح مسائل تربيتي و اخلاقي، با شيوه نو و با استفاده از آخرين نظريه‌هاي علمي و در عين حال منطبق احاديث، از ديگر ويژگيهاي مرحوم فلسفي بود. پرهيز از طرح مطالب تفرقه‌انگيز و دعوت به وحدت اسلامي، دفاع از مرجعيت و روحانيت، ‌شهامت در بيان مطالب انتقادي با رعايت ادب و نزاكت، و بنيانگذاري سبك و شيوه خطابه، از ديگر خصوصيات ايشان بود.
يادآوري مي‌شود به همت دبيرخانه همايش بزرگداشت يكصدمين سال تولد خطيب دانشمند آيت‌الله فلسفي و با همكاري مركز اسناد انقلاب اسلامي مجموعه‌اي از تصاوير مربوط به مقاطع مختلف زندگي آن مرحوم به صورت يك مجلد منتشر شده است. همچنين مجموعه مقالات ارائه شده به اين همايش و ويژه نامه‌اي در بزرگداشت آيت‌الله فلسفي تحت عنوان «زبان گوياي اسلام و نابغه سخن» به صورت جداگانه انتشار يافته است.

تأثير تاريخنگاري ايراني بر تاريخنگاري اسلامي

روسها چگونه حرم امام رضا(ع) را به توپ بستند؟

امام خطاب به هويدا:
با اسرائيل دشمن اسلام و مسلمين، پيمان نبنديد

آيت‌الله هاشمي رفسنجاني در همايش يكصدمين سال تولد آيت‌الله محمد‌تقي فلسفي:
مأموريت رضاخان بيرون كردن دين از زندگي مردم بود

نگاهي به ادوار مجلس شاهي

رجال شناسي
منوچهر آزمون به روايت اسناد ساواك

تاريخ شفاهي

ترشي بخورم يا نخورم

اشرف پهلوي و بيمارستان مسلولين!

نقد كتاب
«خاطرات دكتر مهدي حائري يزدي»
استاد فلسفه و فرزند بنيانگذار حوزه علميه قم