امروزه ورود رسمي تاريخ شفاهي «Oral History» به عرصه تاريخ‌نگاي در بسياري از مراكز علمي ـ تحقيقاتي و دانشگاهي جهان، چشم‌اندازي در مقابل مورخين و محققين گشوده است. نوشتار حاضر گزارش چهارمين نشست تخصصي تاريخ شفاهي است كه در اسفند‌ماه گذشته برگزار شد.
با طرح تاريخ شفاهي، فرصتي به دست آمد تا به موضوعات،‌وقايع و حوادث و پديده‌هاي تاريخي و زواياي پنهان و پيداي آنها از منظري نو نگريسته شود. تاريخ شفاهي تكنيك، روش و شيوه‌اي است كه با استفاده از ابزاري چون ضبط صوت و دوربين فيلم‌برداري خاطرات، مشاهدات و شنيده‌هاي شاهد و حاضر يك صحنه، مي‌توان رويداد و واقعه تاريخي را در قالب كلام و سخن ثبت و ضبط ‌كرد.
پس از سالها دوري مراكز آكادميك ايران از مقوله تاريخ شفاهي، سرانجام گروه تاريخ دانشگاه اصفهان با تشكيل يك نشست تخصصي و كارگاه آموزشي در ارديبهشت سال 1383 اولين گام را در اين عرصه برداشت.
دومين نشست تخصصي اين گروه در آذرماه همان سال در محل تالار اجتماعات دانشگاه ادبيات علوم انساني دانشگاه برگزار شد. از آن پس وقفه‌اي طولاني رخ داد تا اينكه در خرداد 86 گروه تاريخ دانشگاه سومين نشست را شكل داد. به همين منوال، چهارمين نشست در ششم و هفتم اسفند‌ماه 1386 برگزار شد.

گزارش نشست
در روزهاي ششم و هفتم اسفند شاهد برپايي نشست تخصصي تاريخ شفاهي بوديم. اين نشست كه به همت مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب و پايداري و در سالن همايشهاي حوزه هنري برگزار شده بود، به مدت دو روز ادامه داشت. جلسات نشست به دو قسمت تقسيم شده بود اولين جلسه صبح روز دوشنبه و با سخنراني آقاي مرتضي سرهنگي ـ‌ مسئول مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري ـ‌ آغاز شد. پس از وي عليرضا كمري دبير علمي نشست به ايراد سخنراني پرداخت. وي به تبيين جايگاه مهم تاريخ شفاهي در امر تاريخ‌نگاري پرداخت و گزارشي از نحوه و چگونگي برپايي اين‌گونه نشست‌ها ارائه كرد.
پس از آن اولين مقاله با عنوان «ريخت‌شناسي مصاحبه» توسط آقاي غلامرضا عزيزي ارائه شد. وي ضمن ارائه تعاريفي از مصاحبه و تقسيم‌بندي آن ازمنظر هدف و زمان، مصاحبه شونده و شرايط مصاحبه را مورد بررسي قرار داد و خطوط مرزي و شباهت‌ها و تفاوت‌هاي مصاحبه‌ها از جنبه‌هاي مختلف (اهداف مصاحبه، روش‌هاي مصاحبه، و ويژگي‌هاي مصاحبه شونده و مصاحبه كننده) را تبيين نمود.
پس از وي آقاي مهدي كاموس با مقاله «مفهوم و ماهيت مصاحبه در تاريخ شفاهي» پشت تريبون قرار گرفت. محور اصلي مقاله ايشان بررسي «مفهوم مصاحبه» در تاريخ شفاهي قرار گرفته بود. وي همچنين تلاش كرده بود، مصاحبه را به مثابه «ديالوگ» در تاريخ‌نگاري شفاهي و كليت مصاحبه‌ها را به عنوان روايت تاريخي (روايت تجربي) در نظر گيرد.
مقاله بعدي توسط خانم پيمانه صالحي فشمي با عنوان «تنگناها و ناگزيرهاي مصاحبه‌گر در مصاحبه تاريخ شفاهي» ارائه شد و پس از آن نيز مقاله «بايدها و نبايدهاي مصاحبه با بانوان» توسط خانم شكوه سادات سميعي قرائت شد.
در جلسه بعد‌از ظهر نيز 4 مقاله به شرح زير ارائه شد:
ـ‌ نقد و تحليل داده‌‌هاي مصاحبه (دكتر عليرضا ملايي)
ـ اهميت مصاحبه در تاريخ شفاهي (محمدكمال ناصري)
ـ نقد بر روايي مصاحبه در تاريخ شفاهي (سعيد اسدي)
ـ يك تجربه؛ مصاحبه‌هاي تاريخ شفاهي هنر انقلاب (مجيد جعفري لاهيجاني)
همايش در روز بعد (سه‌شنبه 7 اسفند) نيز ادامه يافت. در جلسه صبح اولين مقاله از سوي دكتر سيد‌ابوالفضل رضوي با عنوان «داده‌هاي حاصل از مصاحبه؛تاريخ يا تاريخ‌نگاري» ارائه شد. وي در اين مقاله به مقولاتي چون اهميت موضوع تاريخ شفاهي و سابقه كاربرد آن، زمينه‌هاي كارآمدي رويكرد تاريخ شفاهي در تاريخ، چيستي تاريخ شفاهي و جايگاه مصاحبه پرداخت. نگارنده مسئله مورد نظر مقاله خود را پرداختن به نسبت ميان متون حاصله از مصاحبه‌ها با متون تاريخ‌نگاري دانست.
وي در انتها چنين نتيجه‌گيري كرد كه: نظر به ويژگي‌هاي مثبت رويكرد شفاهي، مي‌توان در يك حالت مقايسه‌اي ميان اسناد و كتب، اهميت داده‌هاي حاصل از اين رويكرد را براي مورخين آينده در حكم اسناد دانست و در مقايسه با كتبي كه همزمان با پيدايش اين متون حاصل شده‌‌اند، مهم‌تر قلمدادشان كرد. با اين حال در زمان ظهور، از چنين ارزشي برخوردار نيستند ودر بهترين حالت از شأني هم‌مرتبه با اسناد مختلفي برخوردارند كه نهادها، احزاب و گروه‌هاي مختلف به طور عادي و ناخودآگاه ـ و البته شايد هم آگاهانه ـ از خود بجاي مي‌گذارند. اما در آينده براي مورخين مهم جلوه مي‌كند.
مقاله بعد از سوي آقاي ابراهيم عباسي با عنوان تحليلي بر روش‌شناسي كمي و كيفي در تاريخ شفاهي ارائه شد. سعي نويسنده مقاله بر اين بود كه تاريخ شفاهي را در چارچوبي معرفت شناسانه مورد بررسي قرار دهد تا پاسخي به پرسش‌هايي در مورد تأثير روش‌شناسي‌هاي كمي و كيفي بر داده‌هاي تاريخ شفاهي داشته باشد. روش‌شناسي كمي و كيفي؛ نقش روش‌هاي كمي در تاريخ شفاهي و نقد روش‌شناسي كمي و تأكيد بر روش‌شناسي كيفي از عناوين اصلي مقاله وي محسوب مي‌شدند.
دو مقاله انتهايي جلسه صبح متعلق به آقاي غلامرضا دركتانيان با عنوان «مشكلات و تنگناهاي مصاحبه‌گر در تهيه تاريخ شفاهي» و آقاي يعقوب توكلي با عنوان «درآمدي بر نظام حقوقي مصاحبه در تاريخ شفاهي» بود.
نشست تاريخ شفاهي بعد از ظهر سه‌شنبه نيز ادامه يافت و چهار مقاله در اين مدت زماني ارائه شد. «تعاملات مصاحبه‌گر و مصاحبه شونده در تاريخ شفاهي» اولين مقاله نشست بعد‌از ظهر بود كه توسط آقاي نصرت‌الله محمود‌زاده ارائه شد. نويسنده در مقاله‌ي خود چند تفسير از تاريخ و تاريخ‌شفاهي و نيز تحريف تاريخ را مرور كرد وي سپس به تهديدهاي تاريخ شفاهي و فرضيه‌هايي در اين باره پرداخت.
مقاله دوم با عنوان «مراحل انجام مصاحبه از ديدار نخست تا پايان مصاحبه» توسط آقاي مرتضي ميردار ارائه شد. به گفته نويسنده اين مقاله ثمرة تجربة وي در مدت ده سال مصاحبه با راويان متعددي از همة اقشار و گروه‌ها در مركز اسناد انقلاب اسلامي بوده است. براساس مقاله، مراحل انجام مصاحبه چنين طبقه‌بندي شده است؛ مرحله شناسايي و طبقه‌بندي افراد، طرح سئوال، ارتباط با راوي، تشكيل جلسه هماهنگي، جلب اعتماد و اطمينان، تشكيل اولين جلسه، پايان مصاحبه.
مقاله بعدي را آقاي حميد داود آبادي با عنوان «مصاحبه و تاريخ شفاهي با نگاهي بر ثبت خاطرات» ارائه كردند. دكتر سيد‌محمد حسين منظورالاجداد ـ رئيس گروه تاريخ دانشگاه تربيت مدرس ـ نيز گزارشي از مقالة خود با عنوان «بررسي انتقادي برخي مصاحبه‌هاي انجام شده مربوط به تاريخ انقلاب اسلامي» ارائه كردند. نگارنده مقاله با طرح شرط‌هاي انجام موفق يك مصاحبه، به بحث در خصوص آسيب‌شناسي مصاحبه‌هاي به عمل آمده پرداخت و در انتها چنين نتيجه‌گيري ‌كرد كه: شيوع عمومي انجام مصاحبه براي تدوين خاطرات افراد از انقلاب و جنگ، اگر چه شايد در دوره‌اي از تاريخ ايران پس از انقلاب، ضرورتي براي رفع عطش كسب آگاهي از گذشته بود، اما امروز به بحراني در توليد خاطرات انجاميده است.
در پايان نشست استاد محمود حكيمي مقاله خود با عنوان «چهل سال تجربه در مصاحبه» را ارائه كرد.

تأثير تاريخنگاري ايراني بر تاريخنگاري اسلامي

روسها چگونه حرم امام رضا(ع) را به توپ بستند؟

امام خطاب به هويدا:
با اسرائيل دشمن اسلام و مسلمين، پيمان نبنديد

آيت‌الله هاشمي رفسنجاني در همايش يكصدمين سال تولد آيت‌الله محمد‌تقي فلسفي:
مأموريت رضاخان بيرون كردن دين از زندگي مردم بود

نگاهي به ادوار مجلس شاهي

رجال شناسي
منوچهر آزمون به روايت اسناد ساواك

تاريخ شفاهي

ترشي بخورم يا نخورم

اشرف پهلوي و بيمارستان مسلولين!

نقد كتاب
«خاطرات دكتر مهدي حائري يزدي»
استاد فلسفه و فرزند بنيانگذار حوزه علميه قم