| تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی |
امروزه تاریخ شفاهی را یکی از روش‌شای پژوهشی نوین می‌شمارند. به ویژه در زمینه موضوعاتی که نیازمند پژوهش‌های میدانی و جمع‌آوری اطلاعات است، بسیار مفید می‌باشد که می‌توان با انجام صحیح و اصولی آن، نیازهای اطلاعاتی را برآورده ساخت. خاطرات شفاهی نخبگان، صاحبنظران و حتی مردم عادی، این امکان را به گردآورندگان آثار پژوهشی می‌دهد که ضمن انجام تحقیق، گام بلندی در نگهداری، حفظ و انتقال فرهنگ‌ها، سنت‌ها، آداب، رسوم و اطلاعات گوناگون بردارند و منابع شفاهی خام و با ارزش را جهت محققان آماده سازند. در واقع کار تاریخ شفاهی تولید علم است. زیرا اطلاعات خاص آن پس از پالایش و مستند سازی با اسناد دیگر، تبدیل به اسنادی با ارزش بیشتر می‌گردد؛ چه به عنوان مکمل سندهای دیگر و چه به عنوان سند مجزا.
متاسفانه جایگاه تاریخ شفاهی به رغم تمام ظرفیت‌های آن، هنوز در کشور ما ناشناخته مانده است. استفاده ابزاری از تاریخ شفاهی به عنوان یک روش پژوهشی و نه واحد درسی گروه تاریخ، هیچگاه نمی‌تواند بیانگر اهمیت این رشته باشد. نگاهی به وضعیت کتاب‌های تاریخی مخصوصاً در حوزه تاریخ معاصر نشان می‌دهد که چاپ فراوان کتب خاطرات در مراکز مختلف، رویکردی مثبت به این مقوله است ؛ هرچند فاصله زیادی تا پذیرفته شدن تاریخ شفاهی به عنوان روشَ پژوهشی و استفاده نشدن صرف از خاطرات وجود دارد.
تاریخ شفاهی یکی از معتبرترین اسناد روایی است که قابلیت‌های فراوانی دارد. استفاده از روایت‌های شفاهی نه تنها در عرصه تاریخ نگاری و وقایع نویسی بلکه اصولاً در تاریخ هر جامعه به مثابه انتقال بخشی از فرهنگ شفاهی، از سهم معینی برخوردار است. تاریخ شفاهی به دلیل بیان بسیاری از واقعیت‌های نانوشته و یا آنچه که گوینده نتوانسته بنویسد و یا حتی فرصتی برای نوشتن آن پیدا نکرده است، دارای اهمیت زیادی است. همچنین به علت بیان روایات و واقعیت‌های تاریخی به شکلی ساده و روان، دارای اسلوب خاص نوشتاری نیست و جذابیت خاص خود را دارد.
از میان انواع تاریخ شفاهی، مطالبی دارای اهمیت است که افراد شخصاً در آن وقایع حضور داشته‌اند و شاهد ماجراها و واقعیت‌ها بوده‌اند. این گونه مطالب ارزش فراوانی دارد. در برخی از تاریخ های شفاهی به استناد گفته دیگران مطالبی بیان شده و مسائلی – که در حقیقت خود ندیده‌اند – ثبت شده است که این مطالب از لحاظ ارزش در مرحله بعدی قرار دارد. تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی، یکی از انواع مختلف تاریخ شفاهی می‌باشد که دارای ارزش و اعتبار خاصی است.
پیشینه تاریخ شفاهی و اهمیت تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی
اصولاً شیوه تحقیقات تاریخی همانند خود تاریخ، پدیده‌ای است در حال حرکت و بر این اساس، تاریخ شفاهی در این روند یکی از پدیده‌های جدید برای دستیابی به راهکارهای تازه در مطالعات تاریخی است.
نخستین فعالیت در این عرصه با موضوع تاریخ سیاسی و به طور مشخص با ضبط خاطرات سیاسی روی نوار شروع شد. در واقع، این فعالیت با اختراع ضبط صوت و با استفاده از این فن، جنبه عملی پیدا کرد و عمدتاً در طول سه دهه اخیر بسط و توسعه یافت و افقهای تازه‌ای برای پژوهشگران و از جمله تاریخ‌نگاران گشود.
اصولاً ضبط صوت انقلابی در کار تحقیق میدانی و از جمله در زمینه مطالعات میدانی تاریخ به وجود آورد و از دهه 1970م به بعد تحت عنوان «جنبش تاریخ شفاهی» از آن یاد می‌کنند.
نخستین ابتکار را در زمینه تاریخ شفاهی در سال 1948 پروفسور «آلن نونیز» انجام داد. او در جریان مطالعه استاد تاریخی مورد نظرش، به فکر استفاده از ضبط صوت برای گردآوری خاطرات افتاد. او نخستین طرح را در زمینه تاریخ شفاهی، به ضبط و گردآوری خاطرات سیاسی گروهی از شخصیت‌های سیاسی اختصاص داد و در حقیقت اصطلاح « تاریخ شفاهی » از این زمان به بعد شهرت یافت.
از اواسط سالهای 1960 تحقیق با روش تاریخ شفاهی از عرصه مطالعات تاریخ سیاسی به عرصه های دیگر چون تاریخ اجتماعی، جامعه شناسی، قوم شناسی، آداب و رسوم و شاخه‌های متعددی از علوم اجتماعی و انسانی و مانند اینها کشیده شد و گسترش یافت.
در حقیقت دهه 1970، نمایشگر دوره تاسیس و رشد مراکز و موسسات مطالعاتی با عنوان تاریخ «شفاهی» به عنوان یک رشته مستقل در چندین دانشگاه اروپا و آمریکا شد.
طی دو دهه اخیر، تحقیق به روش تاریخ شفاهی ابعاد نوین و گسترده‌ای پیدا کرد و حاصل آن انتشار هزاران مجموعه از طرح‌های تاریخ شفاهی بود. در روند فعالیت‌های گسترده در این زمینه در طول دو دهه اخیر ، نسل جدیدی از تاریخدانان شفاهی ظهور کردند که موجب تحولات بزرگی در این رشته شدند.
تاریخ شفاهی در ایران قدمت زیادی ندارد. تا قبل از سال 1357 تعداد مصاحبه‌های تاریخ شفاهی اندک و انگشت شمار بود و به این موضوع اهمیت داده نمی‌شد. ولی پس از انقلاب، مقوله تاریخ شفاهی در تمامی ابعاد آن رشد فراوانی کرد، خصوصاً بیشترین حجم تاریخ شفاهی‌ها مربوط به مسائل سیاسی و چهره‌های شاخص نظام پیشین بوده است.
اهمیت تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی
تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی یکی از انواع تاریخ‌های شفاهی است که دارای اهمیت فراوانی است. اگر بخواهیم دلایل اهمیت آن را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم می‌توان به طور خلاصه به موارد زیر اشاره کرد:
1 – اکثر نیروهای فعال در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در قید حیات هستند، خصوصاً افرادی که حتی هشت سال دفاع را در جبهه ها بودند و دارای اطلاعات خوبی هستند.
2 - بعضی مناطقی که زمانی صحنه جنگ بوده دست نخورده باقی مانده است و در حقیقت نگاه به این مناطق، خاطرات رزمندگان دفاع مقدس را زنده می‌کند و حتی می‌توانند با قرار گرفتن در این مناطق، خاطرات را دقیق‌تر و مستند‌تر بیان کنند.
3 – به علت طولانی بودن جنگ تحمیلی در طول هشت سال دفاع مقدس و تعداد زیاد شهدا و بحث ایثارگری شهدا، ذکر خاطرات جبهه و جنگ جذابیت خاص خود را خواهد داشت.
4 – گفت و گو با هزاران جانباز و آزاده دوران دفاع مقدس و شرح اوضاع جبهه ها و یا حتی اردوگاه اسیران ایرانی و شنیدن خاطرات شفاهی جذابیت خاصی خواهد داشت.
5 – ذکر خاطرات خانواده شهیدان از دفاع مقدس و بیان ویژگی‌های ممتاز آنها می‌تواند نقش مهمی در ترویج فرهنگ شهادت و ایثارگری داشته باشد.
6 – به علت اینکه زمان زیادی از پایان جنگ گذشته است بسیاری از خاطرات و ناگفتنی‌های جنگ که آن زمان امکان بیان آنها به دلایل گوناگون نبوده است به راحتی قابل بیان است.
7 - مطالعه تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و اهمیت و جذابیت آن به این دلیل است که شاید در هیچ جنگی در طول تاریخ ایران، مردم اینگونه داوطلبانه حضور نداشته و حتی حضور و شهادت عزیزان خود را ارزش نمی‌شمرده‌اند و از آن با افتخار یاد نکرده‌اند. لذا دارای اهمیت خاصی است.
منابع تاریخ شفاهی جنگ
به نظر می‌رسد منابع تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی متنوع و زیاد باشد و همچنین به علت طولانی بودن هشت سال جنگ، اطلاعات فراوانی از جبهه‌ها و خصوصاً عملیات می‌توان به دست آورد. مهمترین منابع تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی را به شرح زیرمی‌توان بیان کرد:
1 – آزادگان جنگ تحمیلی اسیران ایرانی هستند که سالیان متمادی در اردوگاه‌ها و زندانهای رژیم عراق در بند بوده‌اند و شکنجه و صدمات فراوانی از سربازان عراقی دیده‌اند. اظهار خاطرات اردوگاه‌ها حاوی مطالب فراوانی است.
2 – جانبازان جنگ تحمیلی افرادی هستند که در جبهه‌ها حضور داشته و ایثارگری‌های زیادی نشان داده‌اند. آنان خاطرات خوبی از جبهه‌ها تا قبل از مجروح شدن دارند.
3 – رزمندگان جنگ تحمیلی به تناسب مدت حضور خود در جبهه دارای خاطرات فراوانی از جبهه‌ها هستند. با شناسایی آنان می‌توان بخشی از تاریخ شفاهی جنگ را رقم زد.
4 – خانواده شهدا یکی دیگر از محورهای تاریخ شفاهی جنگ هستند. آنان بهترین منبع برای ذکر خاطرات جنگ و جبهه هستند.
5 – فرماندهان جنگ تحمیلی از مطالب مهم و حساس جنگ اطلاع دارند و خاطرات فراوانی از سالهای دفاع مقدس دارند.
6 – ایثارگران هلال احمر که کار امدادرسانی به مجروحان جنگ تحمیلی را برعهده دارند نیز اطلاعات فراوانی از جنگ دارند .
7 – نیروهای فعال جهاد سازندگی نیز نقش مهمی در ارائه خدمات پشتیبانی خصوصا سنگرسازی و جاده سازی در جبهه‌ها برعهده داشته اند.
8 – روحانیون و طلاب حوزه‌های علمیه در مسائل تبلیغی و امور فوق برنامه در جبهه‌های جنگ نقش موثری داشتند.
9 – بسیجیان سالهای دفاع مقدس خاطرات فراوانی از این سالها دارند.
10 – خبرنگاران دوران دفاع مقدس نیز اطلاعات مفیدی دارا می‌باشند. منبع:تاریخ شفاهی، مجموعه مقالات، نخستین همایش تاریخ شفاهی، انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، شانزدهم اسفند 1385، ص 97 تا 102 | این مطلب تاکنون 2291 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|