بنياد فعاليتهاي آرشيوي جمهوري آذربايجان،(1) به عنوان يكي از مظاهر اداره دولتي كشور، با فرمان مورخ 13 دسامبر 1920 م نريمان نريمانوف رئيس كميته انقلاب جمهوري آذربايجان، مبني بر «تأسيس آرشيو مركزي دولتي وابسته به كميسارياي خلق» بنا گذاشته شده است. براساس اين فرمان مقرر شد آرشيوهاي تمامي ادارات، مؤسسات و سازمانها به تركيب بنياد واحد آرشيو دولتي بپيوندد و كارهايي كه از مرحله كارگذاري گذشته بودند، به آرشيو مركزي كشور منتقل گردد. آرشيو مركزي كشور منتقل گردد. آرشيو مركزي دولتي جمهوري آذربايجان شوروي كه از ژانويه 1921 م آغاز به كار كرده است نخستين اداره آرشيو دولتي قفقاز بود.
در اوت سال 1922 م رهبري آرشيو مركزي دولتي مستقيماً به هيئت رياست كميته اجرائيه مركزي جمهوري آذربايجان محول گرديد كه اين امر موجب افزايش نفوذ و نقش ارگانهاي آرشيو گرديد. در سالهاي 1920 م به بعد در مناطق ديگر از جمله در روز 13 دسامبر 1925 آرشيو مركزي جمهوري خود مختار نخجوان تأسيس شد و از سال 1928 نيز تأسيس دفاتر آرشيوها در ساير نواحي آذربايجان شروع شد و در 19 آوريل 1930 آئين‌نامه اداره آرشيو مركزي جمهوري شوروي آذربايجان به تائيد هيئت رياست كميته اجرائيه مركزي آذربايجان رسيد.
به موجب اين آئين‌نامه علاوه بر تكميل، طبقه‌بندي و محافظت اسناد همچنين استفاده از اسناد آرشيو به منظور كمك به كارهاي سازندگي سياسي، ‌اقتصادي و فرهنگي نيز به اداره آرشيو مركزي محول شد. عموماً سالهاي 30 ـ 1920 بعنوان سالهاي تكميل، تنظيم و تشكيل استفاده از اسناد در آرشيوها در تاريخ سازندگي آرشيو ثبت گرديده است.
در آوريل ماه سال 1930 دو آرشيو مركزي دولتي تأسيس شد: آرشيو دولتي مركزي انقلاب اكتبر و آرشيو دولتي مركزي تاريخ كه شعبه اسناد تصويري آرشيو انقلاب اكتبر در سال 1943 به عنوان آرشيو اسناد تصويري مركزي دولتي جمهوري شوروي آذربايجان آغاز به فعاليت نمود.
در سالهاي 1930 به منظور استفاده و حفظ اسناد برخي شهرها و نواحي، دفاتر آرشيو تأسيس گرديد كه آنها نيز بعداً به شعبه‌هاي دولتي شهري و يا بخشي تبديل شدند.
در سال 1938 به موازات ساير جمهوريهاي اتحاد جماهير شوروي در جمهوري آذربايجان نيز سازمانهاي آرشيو به تابعيت كميسارياي خلق كشوري درآمد.
طي سالهاي جنگ كبير ميهني، ‌ادارت آرشيوي فعاليت خود را براساس مقتضيات سالهاي جنگي تنظيم مي‌كردند: ولي در سالهاي بعد از جنگ، فعاليت سازمانهاي آرشيوي در مسير استفاده از اسناد، در راه توسعه علم و فرهنگ قرار گرفت. در اين سالها متخصصاني كه از انستيتوي آرشيو دولتي تاريخ مسكو و دانشگاه دولتي جمهوري آذربايجان، فارغ‌التحصيل شده بودند، در رشته آرشيو استخدام شدند و جايگاه آرشيوهاي دولتي در مطالعه علوم اجتماعي بالا رفت. در اين مرحله كارمندان آرشيوهاي دولتي آذربايجان ديگرمشغول تهيه راه‌حلهايي براي مشكلات علمي «آْرشيوشناسي» بودند.
در سال 1960 سازمانهاي آرشيو به تابعيت شوراي وزيران در سال 1973 به اداره كل آرشيو وابسته به شوراي وزيران جمهوري آذربايجان تبديل شد.
بين سالهاي 82 ـ 1963 كار آرشيو مورد توجه ويژه‌اي قرار گرفته و نوسازي شبكه‌هاي آرشيوهاي دولتي آغاز شد. در سال 1966 آرشيو مركزي دولتي ادبيات و هنر جمهوري آذربايجان شوروي، در سالهاي 69 ـ 1968 آرشيو مركزي دولتي صوتي و آرشيو دولتي مركزي اسناد علمي و فني و شعبه‌هاي آرشيوهاي دولتي انقلاب اكتبر در 15 شهر و ناحيه تأسيس و 50 آرشيو دولتي در نواحي به مراكز حفظ موقت اسناد تبديل شدند.
طبق بخشنامه مورخ 24 اكتبر 1991 رئيس جمهور آذربايجان در پي فروپاشي شوروي، آرشيو حزب سابق به اداره كل آرشيو منتقل شد و براساس آن آرشيو دولتي احزاب سياسي و جنبشهاي اجتماعي كشور تأسيس گرديد.
در حال حاضر سيستم آرشيو جمهوري آذربايجان متشكل از 7 آرشيو دولتي تحت نظر اداره كل آرشيو و 15 شعبه آن، 50 آرشيو دولتي، بخشها و نيز آرشيوهايي است كه از سوي اداره آرشيو وابسته به هيئت وزيران جمهوري خود مختار نخجوان اداره مي‌شوند.
اداره كل آرشيو وابسته به هئيت دولت جمهوري آذربايجان، مشغول تكميل و حفاظت اسناد در آرشيوهاي دولتي، نظارت بر تحويل اسناد به آرشيوهاي دولتي، ثبت متمركز اسناد بنياد آرشيوي جمهوري آذربايجان نظارت بر محافظه و استفاده اسناد مزبور، كنترل كار تشكيل اسناد سازمان و مؤسسات و نيز مقرات دستورالعمل و وسايل تدريس اجباري را جهت تهيه اسناد در آرشيو تدوين و تائيد مي‌كند.
اداره كل آرشيو مشغول تدوين پيش‌نويس مقررات قانوني در خصوص محافظت، تكثير و استفاده اسناد بنياد آرشيو، تهيه طرحهاي برنامه‌هاي دولتي درباره توسعه كار بايگاني، تائيد برنامه‌هاي جاري و آتي و اجراي آنها را تضمين مي‌كند. ارزيابي ارزش علمي و عملي اسناد و تحويل آن جهت نگهداري به آرشيوهاي دولتي، تهيه فهرست نمونه اسناد به همراه ارگانهاي مركزي اداري كشور با ذكر مدت نگهداري، كنترل و مطابقت فعاليت ادارات، ‌مؤسسه و سازمانها در زمينه آرشيو، قانون صرف‌نظر از مالكيت و منصوبيت آن، نظارت بر استفاده و محافظت بنيادهاي آرشيو، نشر اسناد وارده به بنياد آرشيو جمهوري آذربايجان براساس مقررات موجود، انتشار ادبيات، مجلات علمي، بولتن‌ها، وسايل تدريسي، اطلاعاتي درباره مضمون و تركيب اسناد بنياد ‌آرشيو كشور، هماهنگ كردن مطالعه فعاليت ثمر بخش جامعه در زمينه استفاده از اسناد و نيازهاي موجود به آن تحت رهبري سازمانهاي بايگاني كشور در نشر اسناد فعاليت مي‌كنند.
هيئت ريئسه در اداره كل آرشيو جمهوري آذربايجان، تأسيس شده است. هيئت رئيسه به عنوان يك ارگان مشورتي مشغول مسائل مهم در توسعه كار بايگاني، فعاليت و تشكيل كار آرشيوهاي دولتي كشور، كنترل وضعيت آرشيوهاي اداري كشور، نظارت بر اجرا، انتخاب و جابجايي كادرها و پيش‌نويس دستورالعمل‌هاي مهم، استماع گزارشات ارگانهاي بايگاني كشوري و محلي و نيز ساختار اداره كل آرشيو و سازمانهاي بايگاني تابع آن است.
جهت رسيدگي به مشكلات مهم كار بايگاني شوراي علمي به منظور تشخيص تركيب و مطالعه ارزش اسناد كميسيون مركزي كارشناسي مطالعاتي وابسته به اداره كل آرشيو فعاليت دارد.
همچنين به منظور برپايي، مجلد كردن، گندزدايي و تأسيس بنياد اسناد نادر و كمياب لابراتور مركزي در سيستم اداره كل آرشيو درخدمت آرشيوهاي دولتي است.
جهت استفاده مطلوب و همه جانبه از اسناد، سيستم علمي ـ اطلاعاتي متشكل از فهرست، نمودارها و ساير كتابچه‌هاي معلوماتي تشكيل گرديده است. به منظور رسيدگي به موقع و مطلوب به استعلامهاي اجتماعي، حقوقي شهروندان در آرشيوهاي دولتي دستگاه علمي‌ـ اطلاعاتي اسناد صادره دائماً دقيق‌تر مي‌شود. ضمن تشكيل نمايشگاهها در آرشيوهاي دولتي، كارمندان اين رشته در تلويزيون، راديو و مطبوعات حضور مي‌يابند. علاوه بر آن كار گسترده‌اي در زمينه نشر اسناد آرشيوي در جريان است. حدود 66 مجموعه سندي تهيه و منتشر شده است.
«بولتن علمي ـ اطلاعاتي» ارگان اداره آرشيو از سال 1956، «اخبار آرشيوهاي جمهوري آذربايجان شوروي» از سال 1962 و «آرشيو جمهوري آذربايجان» از سال 1969 به زبانهاي آذربايجاني و روسي چاپ مي‌شود. سالانه 4 ـ 3 شماره «آرشيو جمهوري آذربايجان» منتشر مي‌شد. در اين مجله كليات مقالات مربوط به بايگاني‌شناسي و «سندشناسي» به چاپ مي‌رسيد. به دليل مشكلات مالي از سال 1988 نشر آن متوقف شده است.
در ارتباط با تغيير ساختار ارگانهاي آرشيوي كشور، عناوين آرشيوهاي دولتي چند نوبت عوض شده و براي آخرين بار شبكه آرشيوهاي دولتي جمهوري آذربايجان با مصوبه مورخ 11 مارس 1994 هيأت وزيران جمهوري آذربايجان بدين شرح نامگذاري شده‌اند:
ـ آرشيو دولتي جمهوري آذربايجان (ARDA )
ـ آرشيو دولتي تاريخ جمهوري آذربايجان (ARDTA)
ـ آرشيو دولتي احزاب سياسي و جنبشهاي اجتماعي جمهوري آذربايجان (ARDSPIHA)
ـ ‌آرشيو دولتي ادبيات و هنر جمهوري آذربايجان (ARDOIA)
ـ آرشيو دولتي اسناد علمي و فني جمهوري آذربايجان (ARDETSA)
ـ آرشيو دولتي اسناد سينمايي ـ تصويري جمهوري آذربايجان ( ARDKFSA)
ـ آرشيو دولتي ضبط صدا جمهوري آذربايجان (ARDSYA)
اطلاعاتي مربوط به آرشيوهاي مزبور ذيلاً آورده مي‌شود:

آرشيو دولتي جمهوري آذربايجان
در سال 1930 تأسيس شده است. آرشيو غني از اسناد انعكاس كننده تاريخ قرن بيستم جمهوري آذربايجان است. در اين آرشيو جمعاً 523259 پرونده جمع‌شده در 1739 بنياد مربوط به سالهاي 95 ـ 1918 نگهداري مي‌شود كه 522527 نسخه شامل اسناد اداري سالهاي 1995 ـ 1918 و 1732 پرونده شخصي تشكيل مي‌دهند.

آرشيو دولتي تاريخ جمهوري آذربايجان
در سال 1930 تأسيس شده است. در اين آرشيو اسنادي نگهداري مي‌شوند كه در نتيجه فعاليت نهادهاي محلي دولت امپراطوري روسيه در اراضي جمهوري آذربايجان در قرون 20 ـ 19 و سازمانهاي اجتماعي آذربايجان و در آرشيو 243480 پرونده در 756 بنياد مربوط به سالهاي 1919 ـ 1805 نگهداري مي‌شود.

آرشيو دولتي احزاب سياسي اجتماعي جمهوري آذربايجان
در سال 1991 تأسيس شده است. در اين آرشيو اسناد مربوط به فعاليتهاي دولتي، اقتصادي، علمي، فرهنگي و غيره حزب كمونيست آذربايجان و شاخه‌هاي آن طي سالهاي 191 ـ 1918 نگهداري مي‌شود. در 4834 بنياد آرشيو 1120299 پرونده محافظت مي‌شود.

آرشيو دولتي ادبيات و هنر جمهوري آذربايجان
در سال 1966 تأسيس شده است. در اين آرشيو تمامي اسناد اداره و مؤسسات دولتي مربوط به ادبيات و هنر متعلق قرن 19 تابحال و نيز بنيادهاي شخصي رجال معروف هنري و ادبي آذربايجان نگهداري مي‌شود. در 684 بنياد آرشيو 88165 پرونده مربوط به سالهاي 1998 ـ 1859 نگهداري مي‌شود كه 32689 آن را سند ادراي و 55476 را اسناد شخصي تشكيل مي‌دهد.

آرشيو دولتي اسناد علمي ـ فني جمهوري آذربايجان
در سال 1969 تأسيس شده است . در آرشيو، اسناد بيانگر توسعه علوم فني در آذربايجان و اسناد انستيتوهاي علمي، تحقيقي، طراحي و كرسي‌هاي مدارس عاليه جمهوري آذربايجان و نيز اسناد شخصي شخصيت‌هاي معروف علمي ـ فني جمع‌آوري و نگهداري مي‌شود. در 146 بنياد آرشيو 172482 پرونده مربوط به سال‌هاي 1994 ـ 1873 تعداد 21882 آن اسناد اداري 1984)ـ (1918 و 9946 اسناد شخصي 1994)ـ (1873 و 40654 سند علمي ـ فني 1984)ـ‌1921 هستند.

آرشيو دولتي اسناد سينمايي ـ ‌تصويري جمهوري آذربايجان
در سال 1943 تأسيس گرديده است. در آرشيو اسناد سينمايي ـ‌ تصويري از حيات فرهنگي، اقتصادي، سياسي جمهوري آذربايجان از نيمه دوم قرن 19 تا به حال و شامل 308824 پرونده مربوط به سال‌هاي 1998 ـ 1861 نگهداري مي‌شود كه 20228 آن اسناد سينمايي (1998 ـ 1918) و 288496 را اسناد تصويري (1993 ـ 1861) تشكيل مي‌دهد.

آرشيو دولتي نوارهاي صوتي جمهوري آذربايجان
در سال 1968 تأسيس شده است. در اين آرشيو نوارهاي بسيار با ارزشي از جمله نوارهاي حاوي صداي خوانندگان معروف موسيقي سنتي و مقامي آذربايجان نگهداري مي‌شود. همچنين صفحه‌هاي گرامافون خوانندگان معروف اوايل قرن حاضر، نوارهاي صوتي حاوي حيات اجتماعي سياسي كشور و گرامافون‌هاي حاوي اپراهاي آهنگسازان، سرود و رقص ملي آذربايجاني نيز محافظت مي‌شود. در اين آرشيو 26426 پرونده مربوط به 1998 ـ 1905 در 26426 پرونده نگهداري مي‌شود كه 26370 آن سند تصويري متعلق به سال‌هاي 1998 ـ 1905 و 56 سند ويدئويي مربوط به سالهاي 1998 ـ 1994 هستند.
بدين ترتيب، بنابر گزارش اول ژانويه 1999 در آرشيوهاي جمهوري آذربايجان 2950000 سند اداري و شخصي، 140654 سند فني، 20328 سند ويدئويي، 288496 سند تصويري، 26370 سند صوتي و 56 سند ويدئويي نگهداري مي‌شود.

پي‌نوشت:
1ـ گنجينه اسناد، س 10، ش 40 و 39، ص 107ـ 104.

تمدن امريكا و مكتب پيورتنيسم

روانشناسي شخصيت محمدرضا پهلوي

پيدايش قراسوران دولتي در ايران

نيما يوشيج و مجلس مؤسسان

جاسوسي تلگرافچي انگليسي در مشهد

خارجي‌ها در ايران (ژوزف مرنارد)

مدارس آمريكايي در ايران

معرفي مراكز اسنادي جمهوري آذربايجان