نگاه ابن خلدوني به تاريخ
كاري كه «ابن خلدون» برخلاف تمام مورخين اسلامي انجام داد و متاسفانه بعد از وي كسي آن را دنبال نكرد اين بود كه تاريخ را نظام‌مند و قانونمند عرضه كرد . قرآن ، عبرت را هدف اصلي از مطالعه تاريخ مي‌داند و به ما مي‌آموزد كه بايد از تاريخ عبرت گرفت. تصور ابتدايي اين است كه اين عبرت ، در حكايات تاريخي است. يعني اينكه فلان حاكم ظالم چه كرد و عاقبت او چه شد . البته مي‌توان چنين عبرتهاي جزئي را از تاريخ گرفت ولي بحث عبرت تاريخي در قرآن عميق‌تر از اين است . نوعي روال و نظم جامعه و امت و تحولات آن مورد توجه است . كاري كه ابن خلدون انجام داد، تحليل بسيار منسجم و منظم تحولات اجتماعي است . او بيان مي‌كند كه جامعه چگونه پديد مي‌آيد ، دولت چگونه شكل مي‌گيرد و توانمند و نيرومند مي‌شود و به تدريج سايه سلطه خودش را بر تمام ابعاد جامعه گسترش مي‌دهد و بعد از پيروزي گرفتار تناقض هايي مي‌شود و در داخل حوزه خودش دچار تنش مي‌گردد . اوج قدرت و صعودش چه دوره‌اي است ، فرودش از چه زماني آغاز مي‌شود و علائم بيماري‌اش كدامند و بسياري از مباحث ديگر. مقدمه تاريخ ابن خلدون تحت عنوان «العبر» كه حاوي اين مباحث است يكي از بهترين كتابهايي است كه در طول تمدن اسلامي نوشته شده و شايسته است كه بيش از پيش مورد توجه و مطالعه قرار گيرد. غربي‌ها راجع به اين كتاب تحقيق زيادي كرده‌اند ، شايد چندين برابر آنچه مسلمانها در باره آن نوشته‌اند . كم توجهي در ميان ما ايراني ها بيشتر از عرب‌هاست . در حالي كه در فرهنگ عربي بيش از صد عنوان كتاب و صدها مقاله در اين باره وجود دارد . غربي‌ها از دويست سال قبل به اين طرف ، پژوهش‌هاي بسياري در باره اين كتاب انجام داده‌اند و به درستي هم اعتقاد دارند كه ابن خلدون سر منشا جامعه شناسي علمي است .
آنچه اهميت دارد اين است كه ابن خلدون «عبرت» را مبتني بر اصول علمي تحليل نموده و به ما نشان مي دهد كه دولت چگونه پديد مي‌آيد ، چگونه قدرتش فزوني مي‌يابد و از چه زماني زوالش آغاز مي‌شود تا به نقطه صفر و زوال كامل برسد . در اين شرايط هيچ تلاشي قادر به بازگرداندن قدرت دولت نيست و از بين خواهد رفت . اگر اين سير و دگرگوني قانونمند مورد بررسي قرار گيرد به ميزان زيادي مي‌توان كليات تحولات سياسي و اجتماعي آينده و عواقب آن را پيش بيني كرد . امروزه كنكاش در اين سير تاريخي جدي‌تر و دقيق‌تر شده و اصول و فروع آن استخراج شده است.
منبع : بازخواني نهضت مشروطيت ، نشر مطهر ، 1386

رسول جعفريان