| به بهانه اشغال ایران توسط متفقین |
جنگ جهانی دوم که در شهریور 1318 با حمله ارتش آلمان هیتلری به لهستان آغاز شد، در شهریور 1320 منجر به اشغال ایران توسط قوای متفقین گردید و در شهریور 1324 با امضای سند تسلیم ژاپن خاتمه یافت.
اولین واکنش دولت ایران به هنگام حمله ارتش آلمان به لهستان و شروع جنگ جهانی دوم، اعلام بیطرفی بود. در بیانیه‌ای که از سوی محمود جم نخست‌وزیر انتشار یافت، آمده است: «در این موقع که متاسفانه نائره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بیطرفی خود را محفوظ نگاه خواهد داشت.»
جنگ جهانی دوم نیز مانند جنگ اول، در اروپا شعله ور شد و ارتباطی به ایران نداشت ولی این بار نیز ایران از گزند آن در امان نماند و فقر، بیماری، بیکاری، قحطی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی ره آورد جنگ جهانی دوم در ایران بود. با شروع جنگ، ایران به عنوان کشوری که حلقه ارتباط زمینی دو ارتش متفقن یعنی شوروی (درشمال) و انگلیس (در جنوب) بود از تعرض این دو قدرت در امان نماند. انگلیسی‌ها به ویژه پس از حمله آلمان به شوروی، ایران را به عنوان راه ارتباطی امن برای انتقال تجهیزات نظامی به شوروی انتخاب کردند. از طرفی بیم از تاثیر نفوذ سیاسی آلمانیها در ایران به ویژه زمانی که قوای آنها به قفقاز نزدیک می‌شد، عامل یا بهانه‌ای بود که انگلیسی‌ها را به تکاپو واداشت. روسیه و انگلستان در آن زمان برای برحذر داشتن دولت ایران از هرگونه همکاری با آلمان، دو روش موازی را در پیش گرفتند. یکی اعمال نفوذ در مراکز اصلی تصمیم‌گیری در کشور از جمله دربار و نخست‌وزیری و دیگری فشار بر دولت برای اخراج کارشناسان آلمانی از ایران.
در آستانه جنگ جهانی دوم رضاشاه و بسیاری از دولتمردان ایرانی از توسعه روابط با آلمان استقبال می‌کردند. از 1933 میلادی / 1312 خورشیدی که هیتلر در آلمان به قدرت رسید، روابط اقتصادی دو کشور توسعه بی‌سابقه‌ای یافت. آلمان در قبال کالاهای صادراتی ایران از قبیل پنبه، چوب، جو، برنج، چرم، قالی، خشکبار و خاویار، تجهیزات صنعتی و ماشین‌آلات مختلف و وسایل نقلیه موتوری به ایران صادر می‌کرد. صدها تکنسین، مشاور، معلم و تاجر آلمانی راهی ایران شدند و بسیاری از مناصب مهم و اساسی وزارتخانه‌ها و صنایع دولتی را در زمینه‌های مالی، معادن، دارویی و ارتباطات احراز کردند. صنایع ساخت آلمان نیز طبعاً محتاج حضور تکنسین‌های آلمانی بود. بنادر، مراکز تلفن، ایستگاه‌های تلگراف، سد ها، و ایستگاه‌های راه‌آهن تحت مدیریت آلمانیها قرار گرفت. استادان آلمانی در دانشگاه تهران تدریس کرده، ریاست دانشکده‌های کشاورزی و دامپزشکی را برعهده گرفتند. احداث خط آهن سراسری ایران که بندر شاهپور را در خلیج فارس به بندر شاه در حوالی مرز ایران و شوروی متصل می‌ساخت، تحت نظارت مهندسان آلمانی قرار گرفت.
در فاصله به قدرت رسیدن هیتلر تا شروع جنگ جهانی دوم صادرات آلمانی به ایران پنج برابر شد و آلمان بزرگترین خریدار مواد خام صادراتی ایران گردید. در 1317 خط کشتیرانی مستقیم بین هامبورگ و خرمشهر دائر شد و شرکت هواپیمایی لوفت هانزا نیز خط هوایی تهران – برلین را راه اندازی کرد. هر دو کشور ایران و آلمان تلاش فزاینده ای برای گسترش روابط دو جانبه به عمل می آوردند.
دولتمردان ایران علاوه بر آلمان، روابط دوستانه ای نیز با ژاپن که دشمن دیگر جبهه متفقین بود، برقرار کرده بودند. روابط تهران و توکیو سه ماه پس از آغاز جنگ توسط کابینه احمد متین دفتری برقرار شد و پیمان دوستی دو کشور در 25 آذر 1318 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. این در حالی بود که آلمان و ژاپن اعضای اصلی دولتهای محور و جبهه های اصلی جنگ علیه متفقین بودند.
کابینه متین دفتری به کابینه آلمانوفیل مشهور شده بود؛ کابینه ای که به ظاهر برای توسعه رابطه با آلمان در شرایط جنگ به قدرت رسیده بود. با این حال رضاشاه به سیاست اعلام شده خود دائر بر بیطرفی در جنگ دل بسته بود و آن را تضمین کننده امنیت و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور می دانست. با ورود نظامیان آلمانی به خاک شوروی رضاشاه به پیروزی آلمان مطمئن شده بود. از دید رضاشاه اعلام بیطرفی، موضعی مناسب در برابر دو جبهه‌ای بود که یکی به تصور وی در حال سقوط اما در پشت مرزهای ایران کمین کرده بود، و دیگری در حال پیروزی بود اما با مرزهای ایران فاصله داشت. در چنین شرایطی وی و دولت تحت فرمانش بنا داشتند تا در برابر تهدیدات روسیه و انگلیس به سیاست وقت کشی روی آورند. او به ویژه تهدیدات روسها را به هنگام پیشروی آلمانیها به سوی مسکو جدی نگرفته بود.
روز پنجم تیر 1320، چهار روز پس از شروع عملیات نظامی گسترده آلمان علیه روسیه و انگلستان، این دو کشور طی دستور مشترکی به رضاشاه از وی خواستند تا سریعاً نسبت به اخراج مستشاران آلمانی از ایران اقدام کند. این تصمیم از سوی سفرای دوکشور طی ملاقات آنان با رضاشاه به وی ابلاغ شد. رضاشاه به تصور پیروزی آلمان در جنگ، در پاسخ سفرا ضمن اعلام موضع بیطرفی ایران، فعالیت آلمانیها در این کشور را محدود به کارهای ساختمانی و امور بازرگانی دانست. این در حالی بود که رضاشاه در ماههای قبل از اشغال ایران، فعالیت آلمانیها را در ایران محدود کرده از تعداد آنها نیز کاسته بود. اما این اقدامات از نظر انگلیس و روسیه که موضوع آلمانیها را بهانه اشغال ایران قرار داده بودند کافی نبود. از این رو در 28 تیر اخطار دیگری به ایران داده شد و روز 25 مرداد یادداشت مشترک انگلیس و روسیه به منزله اتمام حجت تسلیم ایران شد.
سرانجام در سحرگاه روز سوم شهریور 1320 سربازان ارتش سرخ از مرزهای شمال و نیروهای انگلیسی از طریق بنادر جنوب به ایران حمله‌ور شدند و سفیران روسیه و انگلستان صبح همان روز علت این اقدام را طی یادداشتهای جداگانه‌ای به نخست وزیر وقت ایران ابلاغ کردند. رضاشاه نیز تلگراف مفصلی به عنوان روزولت رئیس‌جمهور آمریکا مخابره کرد که سرآغاز دوران جدید روابط ایران و آمریکا به شمار می‌آید. زیرا هرچند آمریکائیها در آن شرایط نمی‌توانستند و یا نمی‌خواستند کاری برای جلوگیری از اشغال ایران انجام دهند ولی زمینه مداخلات بعدی خود را فراهم ساختند. با این همه روسیه و انگلستان پیش از آنکه رضاشاه بتواند روابط نزدیکتری با آمریکا برقرار سازد در صدد خلع وی از سلطنت برآمدند.
زمانی که ایران به اشغال متفقین درآمده بود، موجی از هرج و مرج و بلاتکلیفی سراسر کشور را در بر گرفت، اوضاع امنیتی کاملاً بی ثبات شد، بسیاری از امرای ارتش و افسران ارشد گریختند، سربازان باقی مانده در سربازخانه ها هیچ گونه مواد خوراکی در اختیار نداشتند، نظم و انظباط در هیچ رده ارتش برقرار نبود. ارتشی که رضاخان سرمایه زیادی برای آن صرف کرده بود، در ساعات اولیه حمله متفقین به یکباره فرو ریخت و مقاومت ضعیف آن نیز به سرعت درهم شکست.
دزدی از منازل مردم و غارت مغازه ها و فروشگاهها افزایش بی سابقه‌ای یافت و نظامیان نیز در این غارتگری نقش داشتند. سربازان با ربودن اسلحه ها از پادگانها آنها را می فروختند. حتی اسبهای توپخانه‌ها به طور پنهانی داد و ستد می‌شدند. بسیاری از هنگ های برگزیده سابق به یک چهارم قدرت عادی خود تنزل یافته بودند. شعارنویسی علیه شاه به پشت دیوارهای کاخ رضاخان رسیده بود. در مجلس علناً از لزوم برکناری شاه از مقام فرماندهی کل قوا سخن به میان می‌آمد.
روز 24 شهریور رضاشاه آخرین جلسه هیات دولت را تشکیل داد و به وزیرانش گفت به زودی کشور را ترک خواهد کرد. فردای آن روز وقتی وی خبر رسیدن قوای روسی به شهر قزوین را دریافت کرد، فروغی نخست وزیر را احضار و از او خواست تا پیش نویس استعفا را بنویسد. فروغی استعفا نامه را به امضای شاه رساند و سپس به دستور او رهسپار مجلس شد تا آن را برای نمایندگان قرائت کند. با این همه وی قبل از رسیدن به مجلس بدون اطلاع شاه راهی سفارت انگلیس شد و استعفانامه را به «بولارد» سفیر انگلیس نشان داد.
روز 25 شهریور تانکها و زره پوش‌های روسی از قزوین و نظامیان انگلیسی از قم به سوی تهران به راه افتادند. تهران هیچ شباهتی به یک شهر عادی نداشت. خیابانها کاملاً خلوت بود. هیچ مغازه‌ای باز نبود. مردم حتی اتومبیل های خود را نیز از بیم آنکه به دست اشغالگران بیفتد پنهان کرده بودند.
اواخر روز 25 شهریور 1320 در حالی که تهران در اشغال نظامیان روس و انگلیس بود، محمدرضا پهلوی جانشین جوان رضاشاه در مجلس سوگند یاد کرد. در همین روز رضاشاه را به سوی تبعیدگاهش می‌بردند. با به قدرت رسیدن محمدرضا پهلوی کسانی چون فروغی نهایت تلاش خود را به کار بستند تا روابط مخدوش شده ایران با روسیه و انگلستان را ترمیم کنند.
در فروردین 1321 روابط ایران با ژاپن نیز قطع شد. در مرداد این سال قوام السلطنه که مشهور به دوستی با آمریکائیها بود به نخست وزیری رسید و در شهریورماه دولت ایران به آلمان اعلان جنگ داد. سه ماه بعد در آذر همین سال و در بحبوحه جنگ جهانی دوم تهران میزبان رهبران سه کشور متفقین بود. این سه کشور یعنی آمریکا، شوروی و انگلستان در سالهای جنگ سه کنفرانس مهم در یالتا، تهران و پوتسدام تشکیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه های جنگی و استراتژی نظامی خود، در باره شرایط بین المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم جهان به مناطق نفوذ به توافقهایی رسیدند. قسمتی از این توافقها و قول و قرارها پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سوء تعبیرهایی شد که اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب بود.
کنفرانس تهران که در چهارمین سال جنگ جهانی دوم تشکیل شد، تمام وقت خود را صرف طرح نقشه های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شکست کامل آلمان نمود و حل مسائل مربوط به بعد از حصول پیروزی را به کنفرانس دیگری موکول نمود.
انتخاب تهران برای برگزاری کنفرانس سران متفقین، پیشنهاد استالین بود. استالین در آبان 1322 زمانی که مسکو میزبان اجلاس سه جانبه وزیران امور خارجه انگلیس، آمریکا و شوروی بود، پیشنهاد کرد نشست بعدی رهبران سه کشور در تهران برگزار شود. او با اشاره به حضور قوای نظامی سه کشور در ایران، این کشور را از جمله پایگاههای نظامی متفقین خواند. پیشنهاد استالین مورد موافقت رهبران آمریکا و انگلیس نیز قرار گرفت. با این همه سران متفقین اجلاس تهران را در سفارت شوروی برگزار کردند و دولت ایران را در جریان اکثر مصوبات کنفرانس قرار ندادند.
در کنفرانس تهران که از 6 تا 9 آذر 1322 برگزار شد ، طرح عملیات نهایی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانیها تهیه شد. به موجب اسناد و مدارک محرمانه‌ای که بعداً در باره جریان مذاکرات کنفرانس تهران منتشر شد، استالین در این کنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و کشورهای ساحلی خلیج فارس را نیز مطرح کرد و خواستار توافقی در باره تقسیم این منابع در آینده شد. ولی چرچیل معتقد بود مسائل اقتصادی جهان باید در پایان جنگ بررسی شود.
کنفرانس سران سه کشور بزرگ در تهران در اعلامیه پایانی خود که شامل یک مقدمه، 9 فصل و 6 ضمیمه بود، استقلال و تمامیت ارضی ایران را نیز تضمین کرد و تعهد قبلی انگلستان و شوروی را در باره تخلیه ایران به فاصله 6 ماه پس از پایان جنگ مورد تایید قرار داد. ولی امضاکنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند. بدین معنی که پافشاری انگلستان و شوروی بر کسب امتیازات نفتی از دولت ایران و بخصوص اقدام روسها در منوط ساختن خروج نیروهایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشکار حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهداتشان در اعلامیه یادشده بود.
گرچه در 18 اردیبهشت 1324 رسماً پایان جنگ در همه کشورهای جهان از جمله در ایران اعلام شد ولی بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی در مرداد همین سال نشان از تداوم جنگ تا آن تاریخ داشت. منبع:دائره‌المعارف انقلاب اسلامی، انتشارات سوره مهر، 1389، ج دوم، ص 41 تا 43 | این مطلب تاکنون 1688 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|