| هفت نکته در کاربرد اسناد | شاید سختی و صعوبت نگارش تاریخ سیاسی بر اساس اسناد و مدارک دلیلی بوده تا مورخین و محققین و پژوهشگران کمتر به آن بپردازند. قلت آثار مدون سیاسی در ایران و پژوهشهای مربوط به تاریخ سیاسی ایران نیز به همین خاطر باشد. ما نیز در این نوشته بنا نداریم که این سختی را به شرح و تفصیل بیان نماییم و پژوهشگران این راه را از سختی ها و مشکلات آن آگاه سازیم. از این رو بهتر آن دیدیم که به جای آن از بخشی از مقاله محققانه استاد فقید دکتر لطفعلی صورتگر مدد گیریم و بدین وسیله خوانندگان و محققین و پژوهشگران را به روشی که استاد فقید متذکر آن است راهبر باشیم.
«...می‌گویند تاریخ مادر جهان است و این یک بیان عادی و معمولی نیست که محصلین یا مورخین به خاطر رونق افزایی متاع خود و جلب مشتری اظهار کرده باشند زیرا فنی که در علل انقراض و تدنی ملل و اقوام صحبت می‌کند و پیشرفت فکری و روحانی جماعات را مورد آزمایش قرار می‌دهد، بدون تردید محتاج الیه محققین علوم و فنون مختلفه خواهد بود تا سائق بروز و ظهور افکار و عقاید معلوم شود و شالوده معتقدات جماعات به دست آید و در نتیجه آن قطعیت و تنقیحی که ملازم علوم و فنون است ایجاد گردد.
از اواخر قرن هیجدهم به این طرف علمای تاریخ بر آن شدند که در شرح وقایع ایام سلف تا هرجا قدرت داشتند از اجتهاد افکار ابداعی چشم پوشی کرده، حقایق را عریان و مستند به اسناد قطعی، تردیدناپذیر نموده، از تزئینات و نقش و نگارها که هر نویسنده چرب دستی را اغوا می‌کند پرهیز نمایند و بجای بدعت و اجتهاد در اسناد و مدارک قضاوت نموده، طوری کنند که محصل تاریخ از سرگردانی و اغتشاش رهایی یافته در قضاوت نسبت به وقایع گذشته تحت تاثیر مدافعات استادانه نویسندگان زبردست واقع نشود. «گیبون – Gibon» انگلیسی مولف کتاب «انقراض امپراطوری رم» و «میشله – Michelet» فرانسوی مورخ شهیر تاریخ فرانسه و «کارلیل» انگلیسی نویسنده «تاریخ فردریک کبیر» و «قهرمان و قهرمان پرستی» از پیشقدمان این نهضت هستند.
تدریجاً برف پیری بر سر قرن هیجدهم بارید و طلیعه قرن نوزدهم پدیدار گشت و اوراق و اسناد و محفظه های سیاسی دول در دسترس محصلین کنجکاو قرار گرفت. شوق تحصیل اسناد و مدارک قطعیه و معاصر از یاد رفت و متفکرین و فلاسفه دنیای متمدن برای اولین بار از تاریخ نویسی صرفنظر کرده، تخصص در این فن را به کسانی واگذاشتند که زحمت جست و جوی اسناد را تحمل کنند و فن تاریخ مقام و منزلتی مخصوص و متمایز پیدا کرد. سرحلقه این مورخین کسانی مانند شامپولیون، روزلینی، رالین سون و ... سر در پی حفریات گذاشتند و دیگران مانند «پروفسور میت لند» و «ونوگرادوف» در دانشگاه کمبریج و «موراتوری» ایتالیایی صاحب کتاب «منابع تاریخ ایتالیا» و «لیب نیتز» به جست و جوی اسناد و مدارک کتبی کهنه افتادند تا آنکه امروز کار بدینجا کشید که نوشتن تاریخ از معضلات مسائل به شمار می‌آید.
به طور کلی طرز استفاده از اسناد تاریخی اینگونه است که معلوم شود آیا سند و مدرک تاریخی تاب انتقادات هفتگانه ذیل را دارند یا نه؟
اول – باید تاریخ سند، معلوم باشد. زیرا هرگاه اسناد و مدارک معاصر، با وقایع نباشند، و یا متعلق به دوره دیگری بوده، یا سواد و خلاصه سند از بین رفته باشد آن اعتبار و اهمیتی که لازمه سند است از بین می‌رود.
دوم – علت ایجاد سند لازم است به دست آید. بعضی اسناد تاریخی از قبیل عهدنامه ها یا عریضه سفرا و نمایندگان مامورین اغلب تحت نفوذ حوادث جاریه واقع می‌شود. بدین معنی که احیاناً اینگونه اسناد میل زمداران وقت و سلاطین معاصر را در نظر داشته و در پرده احترامات و مراسم درباری حقایق را مستور می‌داشته اند. بر عکس اسنادی که در تهیه آنها منظور تاریخ نویسی یا عرض وقایع به مقامات عالی تری در میان نبوده و یا نویسنده احتیاج به رعایت آداب و مراسم نداشته است به عنوان سند تاریخی دارای کمال اهمیت است.
سوم - بایستی معلوم شود که نویسنده تا چه درجه مورد اعتماد است. بعضی از نویسندگان تاریخ به مناسبت مبالغه و گزافه که در تحریرات خویش به کار می‌برند و اغلب از مامورین لشکری و کشوری قرون ماضیه در تمام نقاط دنیا که مراسلاتشان بیشتر، از نظر پوشیده داشتن حقایق است، طبعاً اعتماد مورخ را از خودشان سلب می‌کنند.
چهارم – لازم است در درجه اول معلوم شود که آیا اسناد دیگری وجود دارد که ماخذی را با آن مقابله و مقایسه نمود یا نه، و در درجه دوم قبل از پذیرفتن یک ماخذ لازم است از هر گونه مقابله و مطابقه دقیق اسناد فروگذاری نشود تا اسناد تاریخی مسجل گردد. در تواریخ قرون جدید و معاصر که تعداد اسناد پیدا می‌شود لازم است هر سندی را با سایر اسناد مطابقه نمود. مثلاً جای شک نیست که برای نوشتن تاریخ قرن نوزدهم مراجعه به جراید منتشره فوق العاده واجب است. پس از آن سایر مآخذ را از قبیل صورت مذاکرات مجلس شورا و پارلمان ها و شرح حال ها و سایر اسنادی که در ادارات(بایگانی) ثبت اسناد ممالک متمدنه موجود است مطابقه نمود.
پنجم - لازم است محل ضبط اسناد و مدارک به دست آید. اهمیت این قسمت از آن نظر است که بعضی مراکز طبعا برای اسناد و مدارکی که ضبط می‌کنند قواعد و نظاماتی دارند. گاهی خلاصه مدارک محتاج الیه آنهاست و گاهی یک قسمت مخصوص از اسناد را ضرور دارند و در هر صورت احیاناً بعضی اسناد را به چشم اهمیت و اعتبار نگریسته و سایر مدارکی که برای مورخ دارای اعتبار مساوی است به طاق نسیان می‌سپارند.
ششم - لازم است در آب و رنگ و موقعیت و سایر مقتضیات محلی اسناد دقت کامل نمود. بعضی شهرها مانند ونیز و میلان و فلورانس و بردو و هامبورگ و لندن که از ادوار سلف، آزادی ها و امتیازات مخصوص داشته‌اند، طبعاً نسبت به مراکزی که به این آزادی لطمه می‌زده اند بدبین بوده اند و قطعاً اسنادی که از این نقاط راجع به سایر شهرها و ممالک همجوار به دست آید از شائبه این بدبینی عریان نیست.
هفتم – باید فایده و اهمیت هر ماخذ و سند را درست سنجید و بر فرض گذشتن از آن از هر شش محک فوق تازه معلوم نمود که یک سند تا کجا می تواند در مسائل تاریخی مورد مراجعه واقع شود.منبع:برگرفته از کتاب «ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ دوم جهانی» دکتر ایرج ذوقی، انتشارات پاژنگ، 1367، بخش پیشگفتار | این مطلب تاکنون 2715 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|