| نقبي به تاريخ طبري | فاطمه گودرزي‌زاده
اخيرا نشست معرفي مفسر و مورخ بزرگ ايراني «محمد بن جرير طبري» با حضور دكتر مهدي محقق، در مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه برگزار شد. اين نشست نخستين جلسه از سلسله نشست‌هايي است كه مؤسسه فلسفه و حكمت با همكاري مؤسسه مطالعات اسلامي دانشگاه تهران ـ دانشگاه مك گيل با هدف معرفي 30 تن از بزرگان و مشاهير علمي فرهنگي اسلام و ايران برگزار مي‌كند.
محمد بن جرير طبري در سال 224 هجري قمري در طبرستان چشم به جهان گشود. وي مورخ و مفسر پرتوان بود، او كتاب تاريخ طبري را نگاشت كه در آن وقايع به ترتيب سال تنظيم شده و تا سال 302 هجري را در برمي‌گيرد. تاريخ طبري مرجع عمده تاريخ جهان و ايران تا اول سده چهارم هجري است، همچنين اين كتاب در واقع مأخذ عمده تمام كساني واقع شده است كه پس از طبري به تأليف تاريخ اسلام اهتمام ورزيده‌اند.
محمد بن جرير پس از مدتي ميان رودان (بين‌النهرين) را ترك و براي آشنايي با اصحاب رأي عازم مصر شد. او در اين سفر از راه شام و بيروت گذشت و در 253 قمري هنگام حكومت «احمد بن طولون» به مصر وارد شد و سه سال در آن ديار ماند و در شهر «فسطاط» مصر نزد پاره‌اي از دانشمندان آن ديار شاگردي كرد.
طبري بيشتر سفرنامه‌هايش را طي اين سفرها نوشت، سفرنامه‌هايي را كه حاوي تاريخ و جغرافياي پيش از زمان خود بود، مطالعه كرد. همچنين، طي آن سفرها سيره‌نويسان گوناگوني را در جهان اسلام ديدار كرد و اطلاعات زيادي از آن‌ها به دست آورد. او پس از زندگي سه ساله در مصر از راه شام به بغداد بازگشت و پس از زمان كوتاهي براي ديدار از وطنش راهي طبرستان شد و در سال 290 قمري به آمل آمد. طبري پس از آنكه محيط آمل را براي ادامه تحصيل خود مساعد نديد به بغداد بازگشت و در محله رحيه يعقوب اقامت كرد و مطالعات خود را در آنجا ادامه داد.
طبري در بغداد ضمن آنكه دانش خود را در فقه، تاريخ و حديث تكميل مي‌كرد، شاگرداني نيز تربيت كرد و زماني كه در محله قنطره البردان بغداد زندگي مي‌كرد، نگارش تاريخ خود را با نام «تاريخ الرسل و الملوك و اخبار هم و من كان في زمن كل واحد منهم» كه با نام تاريخ طبري شناخته مي‌شود، به زبان عربي آغاز كرد. او كه روزانه چهل برگه از تاريخ خود را گردآوري مي‌كرد، نزديك چهل سال به نوشتن تاريخ طبري پرداخت.
به اين ترتيب كه از 48 سالگي شروع به گردآوري نسخه‌هاي پراكنده سفرنامه‌ها كرد و از 65 سالگي به طور مستمر در بغداد يادداشت‌هاي پراكنده خود را به مدت 23 سال تنظيم كرد تا آنكه پيش از مرگش آن را به پايان رساند. طبري در كنار تنظيم تاريخ خود، به خواهش المكتفي، خليفه عباسي، كتابي در زمينه فقه نوشت كه در برگيرنده نظر همه دانشمندان و فقيهان مسلمان تا آن زمان بود.
همچنين، كتابي به نام الفضايل نوشت كه دربردارنده زندگي خلفاي راشدين و اثبات و درستي حديث غدير بود و آن را با ذكر فضايل حضرت علي(ع) به پايان رساند. او طي آن سال‌ها كتاب جامع‌البيان عن تأويل القرآن را نيز در تفسير قرآن نوشت.
جرير طبري نخستين مفسر قرآن در جهان اسلام و نويسنده تاريخ طبري است. جرير طبري عالم بزرگ و توانا كه در سراسر جهان از او به عنوان افضل‌العلما و مرد اسلام ياد مي‌شود، اگر كتابي را فقط يك بار مي‌خواند تمامي آن را حفظ مي‌شد.
طبري مردي صريح‌اللهجه، آزادفكر، زاهد و بي‌رغبت به شهرت و مال دنيا بوده است. علاوه بر تفسير، حديث، فقه و تاريخ، در علوم ديگر هم يد طولاني داشته است. وي نزد مردم و خلفا مرتبه‌اي والا داشت، با اين همه مردي بلندهمت و بزرگوار بوده و هزينه زندگي وي از سوي پدرش تأمين مي‌شد.
طبري گرچه آثار و تأليفات بسيار داشته است اما همه آثار او به جاي نمانده و تنها دو كتاب عظيم به نام‌هاي «تفسير طبري» و «جامع‌البيان» از او باقي مانده است. دكتر مهدي محقق در اين نشست به معرفي «محمد بن جرير طبري» پرداخت و گفت: مهم‌ترين كتاب‌هاي دوره آن فيلسوف به زبان عربي اما توسط ايرانيان نگاشته شد است، از جمله تفسير 16 جلدي طبري.
وي افزود: وقتي از بزرگ‌ترين فيلسوفان، عرفا، جغرافيدانان، تاريخ‌نويسان و دانشمنداني كه ايراني بودند صحبت مي‌كنيم، ضرورت دارد و شايسته است آن‌ها را به خوبي بشناسيم. دكتر محقق با اشاره به اين مطلب كه مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه قصد دارد هر ماه به معرفي يكي از اين چهره‌هاي درخشان بپردازد، اظهار داشت: در شرح حال «محمد بن جرير طبري» نوشته شده است او در آمل متولد شده و اهل مازندران كه در گذشته طبرستان نام داشت، است.
اين پژوهشگر با اشاره به بيتي از ديوان «ناصر خسرو» اضافه كرد: محل ديگري در حوالي افغانستان وجود دارد كه نام آن نيز طبرستان است و امكان دارد در برخي مواقع با محل تولد «طبري» اشتباه گرفته شود و حتي ممكن است به دليل وجود «يا» نسبت در زبان عربي هنگام مخفف كردن نام‌ها، به دليل شباهت نام، «محمد طبري» و «شيخ طبرسي» اشتباه گرفته شود، در حالي كه «شيخ طبرسي» يكي از مفسرين بزرگ شيعه و اهل تفرش بوده، اما برخي تصور مي‌كنند او نيز اهل مازندران است.
دكتر محقق ضمن بيان اين مطلب كه «ابوجعفر» كنيه «محمد بن جرير طبري» است، توضيح داد: كنيه نامي است كه در زبان و فرهنگ عرب از نام پدر اخذ مي‌شود و براي مردان با كلمه «اب» شروع مي‌شود، البته گاهي كنيه در زبان عربي دلالت بر نام ندارد بلكه بر صفت دلالت مي‌كند، به طور مثال خانواده‌ها يا خانداني در اعراب وجود دارند كه به آن‌ها «ابوالصدق»، يعني پدر صداقت گفته مي‌شود بنابراين ما دو نوع كنيه داريم كه يكي از آن‌ها بر نام و ديگري بر صفت دلالت دارد.
كنيه گاه حتي براي برخي از شهرها استفاده مي‌شود مانند شهر مكه كه «ام القرا» نام دارد و يا قرآن كه «ام‌الكتاب» نام دارد. بنابراين كلمه «بن» نسبتي است كه بين دو نام قرار مي‌گيرد و بسياري از دانشمندان به نسبت شهر محل تولد يا شغلي كه داشته‌اند ناميده مي‌شوند.
وي ادامه داد: طبري در سال 224 در آمل متولد و در سال 310 يعني قرن چهارم هجري و سه سال پيش از پزشك معروف ايراني «زكرياي رازي» از دنيا رفت. اينكه چنين دانشمنداني كه نه تنها در عالم اسلام، بلكه در سراسر دنيا مشهور بوده‌اند در قرن چهارم مي‌زيسته‌اند بسيار اهميت دارد بايد بررسي كرد اسلام چه مميزه‌ها و خصوصياتي داشته كه سبب ظهور چنين دانشمندان بزرگ در اين دوره زماني شده است.
اين پژوهشگر با اشاره به كثرت آثار به جا مانده از طبري گفت: در شرح حال طبري گفته شده او به مدت 40 سال، هر روز 40 ورق مي‌نوشته است. بسيار واضح است شخصي كه به اين اندازه پركار بوده است. آثار بسياري نيز ار خود به جا خواهد گذاشت، البته برخي از آثار او نيز به مرور زمان يا مفقود شده يا به دليل دستنوشته بودن از بين رفته است.
دكتر مهدي محقق با تأكيد بر اينكه بسياري از نسخ خطي آثار دانشمندان بزرگ كه به زبان فارسي و عربي تأليف شده‌اند در كتابخانه‌هاي كشورهاي اروپايي نگهداري مي‌شوند، خاطرنشان كرد: ما بايد براي ديدن اين آثار به كتابخانه‌هاي اروپا مراجعه كنيم اما بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه قبل از به وجود آمدن صنعت چاپ كساني بوده‌اند كه كتاب‌ها را رونويسي مي‌كرده‌اند و شغل ايشان كاتبي بوده است بنابراين در فهرست اكثر آثار قديمي نام كاتب و مؤلف در كنار هم ذكر شده است و نبايد اين دو را با هم اشتباه گرفت.
وي با اشاره به اين مطلب كه در گذشته مردم در مكتبخانه‌ها قرآن و سپس بوستان و گلستان مي‌آموخته‌اند، يادآور شد: اما به اين دليل كه در زمان طبري، سعدي وجود نداشت علوم ديگري چون علم تفسير، تاريخ، اخلاق، شرايع و فضه و حديث تدريس مي‌شد و اين بزرگان به فراگيري آن‌ها مي‌پرداختند به همين دليل طبري با عنوان‌هاي مختلف علمي خوانده مي‌شود.
اين پژوهشگر با ارائه توضيح كوتاهي از كلمه مفسر گفت: مفسر از ريشه فسره مي‌آيد و مفسر به كسي اطلاق مي‌شود كه روشنگري مي‌كند و ابهامات را از مطلب يا مسئله‌اي مي‌زدايد و قرآن گاه به عروسي تشبيه شده كه نقاب بر چهره دارد و چون كه نقاب از چهره بردارد غوغا برپا كند. وي افزود: نخستين مفسر قرآن سلمان فارسي بود كه با اجازه پيامبر(ص) سوره حمد را ترجمه و تفسير كرد و پس از او طبري به امر «منصور بن نوح ساماني» اقدام به ترجمه و تفسير قرآن كرد كه حاصل آن مهم‌ترين كتاب او به نام تفسير طبري است.
گفته مي‌شود اين تفسير با استنادهايش 40 مصحف بود اما پس از حذف استنادها اين تفسير به شكل امروزي درآمده است. محقق با اشاره به قرائت‌هاي مختلف قرآن اظهار داشت: در تفسير طبري نام‌هاي مختلفي براي قرآن ذكر شده است و حتي روايت شده كه قرآن به 14 گونه مختلف قرائت مي‌شود كه هفت قرائت آن مشهور و هفت قرائت ديگر كمتر خوانده مي‌شود.
اين پژوهشگر اضافه كرد: به طبري مقري نيز گفته مي‌شود و آن به خاطر كتاب «جامع‌البيان» اوست و اين كتاب به اين نام خوانده مي‌شود چون دربردارنده بيان روشنگري از تأويل‌هاي قرآن است، منظور از تأويل همان باطن قرآن بوده و گفته مي‌شود قرآن، داراي يك ظاهر و هفت باطن است و فقط از طريق راسخ بودن در علم مي‌شود قرآن را رمزگشايي كرد.منبع: نشريه بعثت، نيمه اول خرداد 1391، شماره 5 | این مطلب تاکنون 3505 بار نمایش داده شده است. |
|
|
|